ص:2

ص:3

ص: 4

ص:5

ص:6

ص:7

ص:8

ص:9

ص:10

ص: 11

حضرت حمزه، عموى پيامبر صلى الله عليه و آله، از شخصيت هاى بزرگ در تاريخ اسلام است، كه در دفاع از اسلام تا پاى جان ايستاد و آنگاه كه توحيد در مقابل شرك و خداپرستى در برابر بت پرستى قرار گرفت و رسول اللَّه نياز به ياران صديق و حاميان مخلص داشت، به يارى آن حضرت شتافت.

او در جنگ احد، در سخت ترين و خطرناك ترين وضعيت، كه حتى بعضى از ياران نزديك پيامبر ميدان نبرد را ترك كرده، به قلّه هاى كوه ها و پشت سنگ ها پناه مى بردند، دليرانه مقاومت كرد و با سپر قرار دادن خويش و نبرد با دو شمشير، از رسول خدا دفاع كرد و حملات پياپى دشمن را، كه متوجه جان پيامبر بود، درهم شكست و سر انجام با فجيع ترين وضع به شهادتش رساندند و در تاريخ به عنوان يكى از بزرگترين سرداران و مجاهدان شجاع و با اخلاص و از مدافعان و شهداى نامى اسلام و به صورت عالى ترين الگو و سرمشق متجلّى گرديد و مدال پرافتخار «سيد الشهدا» از سوى رسول اللَّه صلى الله عليه و آله نصيبش شد و لقب زيباى «اسداللَّه» و

ص: 12

«اسدالرسول» را به خود اختصاص داد.

به جهت ترغيب و تشويق پيامبر صلى الله عليه و آله به زيارت مزار وى، قبرستان احد در طول تاريخ مورد توجه مسلمانان قرار گرفت و همگان زيارت او را؛ مانند زيارت پيامبرخدا صلى الله عليه و آله بر خود لازم دانستند و در ساختن حرم و گنبد و بارگاه بر روى قبر او، مانند حرم پيامبر صلى الله عليه و آله و ائمه عليهم السلام به همديگر سبقت مى جستند و از اين رو قبر شريف آن بزرگوار داراى مجموعه اى از حرم و رواق و گنبد و بارگاه بود كه قدمت و پيشينه آن، به قرنهاى اول اسلام مى رسيد ولى نزديك به يكصد سال قبل، اين حرم شريف، مانند ساير بقاع و حرمها در مدينه و مكه، به وسيله وهابيان تخريب گرديد و اكنون از اين بقعه پاك، بجز يك قبر خاكى و ساده باقى نيست.

حذف فرهنگى:

مجاهدات، فداكاريها و حضور حماسى حضرت حمزه در صحنه هاى جنگ، حمايت و دفاع او از مقام شامخ نبوت در سال هاى نخست بعثت و پس از هجرت و نيز شهادت شجاعانه و مظلومانه اش ايجاب مى كرد كه در تاريخ همواره از او ياد شود و همگان از فضايل و معرفى شخصيتش بنويسند تا به صورت بزرگترين و زيباترين الگو و سرمشق در منابع اسلامى شناخته شود و در رأس شخصيتهاى اسلامى؛ از اقوام، عشيره و صحابه پيامبر صلى الله عليه و آله قرار گيرد، ليكن با تأسف بايد گفت: دشمنان براى تخريب شخصيت آن بزرگوار، به ابزار فرهنگى متوسل شده، كوشيدند با ذكر

ص: 13

نكردن اوصاف و فضايل وى، و ساختن داستانها و افسانه هاى دروغين شخصيت او را كم رنگ كنند.

مراجعه به منابع حديثى و مجموعه هاى اوّليه اهل سنت، نشانگر اين است كه خلفاى اموى، همان سعى و تلاشى راكه در كم رنگ كردن شخصيت اميرمؤمنان، على عليه السلام و تحقير ابوطالب و عقيل به كار برده اند، به علل و انگيزه هاى خاصى، درباره حضرت حمزه عميق تر و در حذف شخصيت او قوى تر عمل كرده اند.

و بدينگونه، با اين مظلوم تاريخ و حديث آشنا مى شويم كه نه تنها شخصيتش در حدّ شخصيت ساختگى دشمنان درجه يك اسلام، سردمداران كفر و الحاد و سلسله جنبانان بدر و احد معرفى نگرديده، بلكه براى موهون و مشوّه ساختن او، مطالب ناروا و نابجايى، كه دون شأن و مقام هر مسلمان است، به ساحت مقدّسش نسبت داده اند كه متأسفانه گهگاهى به تأليفات خودى ها نيز راه يافته است!

اين نوع بينش و حق كشى براى ما، هم تكليف آور است و هم مشكل زا!

تكليف آور از اين رو كه اين عملكرد، ما را موظف مى سازد براى دفاع از مظلومى به پا خيزيم و در كنار زدن پرده هاى تعصب و زدودن غبارهاى ضخيم، كه قرنها بر آن گذشته است، تلاش كنيم و آن چهره تابناك و مظلوم را از پشت ابرهاى تيره و تار به جامعه اسلامى مان بنمايانيم.

و اما مشكل زا است؛ از آن رو كه اين حركت موجب شده است حقايق فراوانى در معرفى شخصيت آن حضرت، از

ص: 14

دسترس خارج و در لابلاى حوادث تاريخى دفن شود و طبعاً در به دست آوردن بقاياى ناچيز هم با مشكل مواجه گرديم و در نيل به مطلبى به جاى مراجعه به مظان و جايگاه خود، به منابع ديگر و فصول مختلف مراجعه كنيم.

ولى در عين حال مى توان با مراجعه به متون تفسيرى و حديثى و تاريخى، به مطالب ارزشمند و به جا مانده درباره آن حضرت دست يافت كه خوانندگان ارجمند را با بخشى از فضايل آن بزرگوار آشنا و راه را براى كسانى كه فرصت پى گيرى و تحقيق بيشترى در اين زمينه دارند، هموار مى سازد.

با اين مقدمه لازم است در اين مختصر پنج موضوع به ترتيب زير مورد بحث و بررسى قرار گيرد:

1.

حضرت حمزه از ديدگاه قرآن

2.

حضرت حمزه در كلام رسول اللَّه صلى الله عليه و آله و ائمه هدى عليهم السلام

3.

حضرت حمزه در جنگ ها

4.

تلاش فرهنگى در مخدوش كردن شخصيت حضرت حمزه

5.

حرم حضرت حمزه در بستر تاريخ

از خداوند منان مسألت دارم كه ما را در اين هدف يارى رساند و هدايت كند و اين تلاش ناچيز را از ما بپذيرد و ثواب آن را به روح والدين گرامى ام واصل فرمايد،

بحقّ محمّدٍ و أوليائه عليهم السلام

قم- محمد صادق نجمى، فروردين ماه 1383

ص: 15

ص: 16

حضرت حمزه همزمان با هجرت پيامبرخدا صلى الله عليه و آله، به مدينه هجرت كرد و در صف مهاجرانِ نخستين قرار گرفت. او اولين فرمانده و پرچمدار اسلام است كه از سوى رسول اللَّه در رأس گروهى از مسلمانان براى پاسخ گويى به حمله مشركان، به محلّى به نام «سيف البحر» اعزام گرديد.

در جنگهاى متعدّد ديگر؛ مانند بدر و احُد شركت كرد و در جنگ بدر، در معرض امتحانى سخت قرار گرفت و از سران قريش چند نفر؛ از جمله شيبةبن ربيعه و طُعَيمة ابن عدى را به دست خود به هلاكت رسانيد و در قتل يكى ديگر از مشركان نامى؛ يعنى «عتبةبن ربيعه» با اميرمؤمنان عليه السلام شركت جست.

شجاعت حضرت حمزه در جنگ ها، زبانرد خاص و عام و مورد تأييد دوست و دشمن است ولذا در جنگ بدر و احُد وى با دو دست و با دو شمشير مى جنگيد!

حضرت حمزه در ميدان جنگ با نصب كردن «پرِ شترمرغى» به كلاهخود خويش، از ديگر فرماندهان و جنگجويان مشخص و برجسته بود و به همين جهت در جنگ بدر يكى از سران دشمن پس از آنكه به اسارت مسلمانان در آمد و چشمش به حمزه افتاد، پرسيد: اين كيست؟ گفتند:

حمزةبن عبدالمطّلب. وى با تعجب گفت

«ذاكَ الَّذِي فَعَلَ بِنا الأفاعِيل»

او بود كه صفوف ما را تار و مار كرد و ما را به روز سياه نشاند!

حضرت حمزه در سال سوم هجرت، در جنگ احد، پس

ص: 17

از كشتن سى و يك تن از سران دشمن، به مقام ارجمند شهادت نايل گرديد.

ص: 18

ص: 19

مى آمد؛ زيرا وقتى پيامبر خدا متولّد شد، عبدالمطّلب بانويى به نام «ثُوَيبه» را احضار كرد و به وى دستور داد، همانگونه كه به حمزه شير داده، به محمّد نيز شير دهد و بدينگونه آن دو، با هم برادر رضاعى شدند.

حمزه و محمّد دوران طفوليت را در خانه شيبة الحمد، عبدالمطّلب سپرى كردند و در ميان اين دو طفل الفت و صميميّت عميق حاكم گرديد و محمّد صلى الله عليه و آله در اين دوران و دورانهاى بعد، به حمزه، نه تنها به عنوان عمو و عضوى از اعضاى خانواده عبدالمطّلب، بلكه به ديده برادرى كه گويا از يك پدر و مادر متولّد شده اند مى نگريست؛ زيرا پيامبر كه در دوران جنينى، پدر را از دست داده بود مانند حمزه تحت كفالت و قيموميّت عبدالمطّلب قرار گرفت و از اين پس محمّد و حمزه در زير يك سقف و در كنار يك سفره و به صورت دو عضو و دو برادر در يك خانواده زندگى را ادامه دادند. اخوّت رضاعى، قرابت ذاتى، هم سن بودن، در كنار هم زيستن و برخوردارى يكسان از عواطف عبدالمطّلب و ...

عواملى بود كه علاقه و الفت آنها را نسبت به هم، روز به روز عميق تر و صميميت متقابل در ميان آنها را براى هميشه پى ريزى كرد.

ص: 20

كند، حمزه به همراه برادرش ابوطالب (1) 4 به سوى خانه «خويلد» حركت مى كند و در اين وصلت مبارك و ازدواج تاريخى، نقش خواستگارى را به عهده مى گيرد و در ايجاد شجره طيّبه اى كه حاصل ازدواج رسول اللَّه با خديجه است، گامهاى اوّليه را برمى دارد.

ص: 21

ص: 22

مؤمنان مى بينيم كه قبل از فتح، جان خويش را در طبق اخلاص گذاشت و با دشمنان به قتال و جهاد پرداخت و به خيل نخستين شهداى اسلام پيوست؛ قتال و شهادتى كه به مُثله و قطعه قطعه شدن اعضاى بدنش منجر شد و علفهاى بيابان بر پيكر خونينش كفن گرديد.

و آيات متعدد ديگرى كه حمزه، سيدالشهدا عليه السلام، مصداق روشن و نمودار بارزى از اين آيات است.

در قرآن كريم، آيات متعدّدِ ديگرى نيز وجود دارد كه طبق نظريه مفسران و محدثان و بر اساس مضمون روايات از ائمه هدى عليهم السلام، به خصوص درباره حضرت حمزه نازل و يا درباره او تأويل شده است و خداوند سبحان در اين سند آسمانى و از طريق وحى بر ايمان و پايدارى او در دفاع از اسلام، مهر تأييد زده و استقبال او از شهادت در راه خدا را ستوده است كه در اين زمينه به نقل شش آيه بسنده مى كنيم:

1-

هذانِ خَصْمانِ اخْتَصَمُوا فِي رَبِّهِمْ فَالَّذِينَ كَفَرُوا قُطِّعَتْ لَهُمْ ثِيابٌ مِنْ نارٍ يُصَبُّ مِنْ فَوْقِ رُؤُسِهِمُ الْحَمِيمُ (1) 7

«اينان دو گروهند كه در باره پروردگارشان به مخاصمه و جدال پرداختند؛ كسانى كه كافر شدند، لباسهايى از آتش براى آنها بريده شده و مايع سوزان و جوشان بر سرشان ريخته مى شود.»

ص: 23

در صحيح بخارى (1) 8 و صحيح مسلم (2) 9 و سنن ترمذى (3) 10 و ابن ماجه (4) 11 و منابع ديگر از اهل سنت و شيعه (5) 12 آمده است كه حضرت ابوذر رحمه الله گفت: اين آيه در باره دو گروه؛ گروهى حامى و مدافع سرسخت اسلام و گروه ديگر دشمن كينه توز و سرسخت اسلام نازل گرديده است؛

گروه اوّل

اميرمؤمنان، حمزه و عبيده (6) 13 و

گروه دوم

وليد، عتبه و شيبه از سران قريش مى باشند كه در جنگ بدر برابر هم قرار گرفتند.

در تفسير فرات كوفى، نزول آيه شريفه را از طريق سُدىّ، از پيامبرخدا صلى الله عليه و آله نقل و اضافه مى كند كه پيامبر پس از نزول اين آيه فرمود:

«هؤُلاءِ الثلاثةُ يَومَ الْقِيامة كَواسطة الْقلادة فِي الْمُؤمنين و هؤلاءِ الثلاثة كَواسطة القلادة في الكُفّار». (7) 14

«در روز قيامت اين سه تن، در ميان مؤمنان، مانند مهره درشت گردن بند، خواهند درخشيد؛ همانگونه

ص: 24

كه اين سه تن ديگر، در ميان كفّار و مشركين مانند مهره درشت گردن بند خواهند بود.»

مِنْ الْمُؤْمِنِينَ رِجَالٌ صَدَقُوا مَا عَاهَدُوا اللَّهَ عَلَيْهِ فَمِنْهُمْ مَنْ قَضَى نَحْبَهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ يَنْتَظِرُ وَ مَا بَدَّلُوا تَبْدِيلًا. (1) 15

«در ميان مؤمنان، مردانى هستندكه بر عهد و پيمانى كه با خدا بسته اند، صادقانه ايستاده اند؛ بعضى پيمان خود را به آخر بردند (و در راه او شربت شهادت نوشيدند) و گروهى ديگر در انتظارند و هرگز تغيير و تبديلى در عهد و پيمان خود ندادند.»

در تفسيرقمى است كه ابن ابى الجارود، از امام باقر عليه السلام نقل مى كند: اين آيه در باره حمزه، جعفر و على عليهم السلام نازل گرديده است. منظور از «مَنْ قَضَى نَحْبَهُ» حمزه و جعفر و منظور از «مَنْ يَنْتَظِرُ» على بن ابى طالب است. (2) 16 ابن حجرِ مكى گويد: اميرمؤمنان عليه السلام در كوفه بر فراز منبر بود كه از ايشان درباره اين آيه پرسيدند. حضرت فرمود:

«أللّهمَّ غُفْراً»

. اين آيه در باره من و عمويم حمزه و پسر عمويم عُبيده نازل شده است كه عبيده در بدر و حمزه در احد به شهادت رسيدند و اما من منتظر شقى ترين اين امّتم تا محاسنم را از خون سرم خضاب كند. اين پيمانى است كه حبيبم ابوالقاسم صلى الله عليه و آله از

ص: 25

آن خبر داد. (1) 17

3-

أَمْ نَجْعَلُ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ كَالْمُفْسِدِينَ فِي الْأَرْضِ أَمْ نَجْعَلُ الْمُتَّقِينَ كَالْفُجَّارِ. (2) 18

«آيا كسانى را كه ايمان آورده و كارهاى شايسته انجام داده اند، همچون مفسدان در زمين قرار دهيم يا پرهيزكاران را همچون كافران؟!»

در تفسير فرات كوفى، از ابن عباس نقل مى كند كه اين آيه در باره سه تن از مؤمنان متقى، كه عمل صالح انجام داده بودند؛ على بن ابى طالب، حمزه و عبيده و سه نفر مشرك مفسد؛ عتبه، شيبه و وليدبن عتبه نازل گرديده است. ابن عباس مى افزايد:

اين دو گروه بودند كه در جنگ بدر با هم به مبارزه برخاستند؛ على عليه السلام وليد را كشت، حمزه عتبه را و عبيده شيبه را. (3) 19

4-

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ كُونُوا مَعَ الصَّادِقِينَ (4) 20

«اى كسانى كه ايمان آورده ايد، از (مخالفت فرمان) خدا بپرهيزيد و با صادقان باشيد.»

ص: 26

مرحوم طبرسى در باره مصداق «صادقين» كه در اين آيه شريفه آمده است، چند احتمال ذكر كرده، مى گويد: و گفته شده كه منظور از صادقين در اين آيه، همان افرادى هستند كه خداوند در آيه ديگر از آنها ياد كرده و فرموده است: رِجَالٌ صَدَقُوا مَا عَاهَدُوا اللَّهَ عَلَيْهِ فَمِنْهُمْ مَنْ قَضَى نَحْبَهُ ...؛ يعنى حمزةبن عبدالمطّلب و جعفربن ابى طالب و «وَ مِنْهُم مَنْ يَنْتَظِرُ»، يعنى على بن ابى طالب عليه السلام. (1) 21

5-

وَمَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَالرَّسُولَ فَأُولئِكَ مَعَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيِّينَ وَ الصِّدِّيقِينَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصَّالِحِينَ وَ حَسُنَ أُولئِكَ رَفِيقاً. (2) 22

«و كسى كه خدا و پيامبر را اطاعت كند (در روز رستاخيز) همنشين كسانى خواهد بود كه خدا نعمت خود را بر آنان تمام كرد؛ از پيامبران و صدّيقان و شهدا و صالحان، و آنها رفيق هاى خوبى هستند.»

شيخ طوسى از انس بن مالك نقل مى كند كه روزى با پيامبرخدا صلى الله عليه و آله نماز صبح را به جاى آورديم، آن حضرت پس از نماز، رو به ما نشست، من عرض كردم: اى فرستاده خدا، اگر صلاح بدانيد تفسير اين آيه ... وَمَنْ يُطِعِ اللَّهَ ... را بيان كنيد.

پيامبر فرمود: مصداق

«نَبِيِّينَ»

من هستم و مصداق

«صِدِّيقِينَ»

ص: 27

برادرم على است و مصداق

«شُهَداء»

عمويم حمزه و اما مصداق

«صالِحِين»

دخترم فاطمه و دو فرزندش حسن و حسين مى باشند. (1) 23

6-

مَنْ كانَ يَرْجُوا لِقاءَ اللَّهِ فَإِنَّ أَجَلَ اللَّهِ لَ آتٍ وَ هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ* وَ مَنْ جاهَدَ فَإِنَّما يُجاهِدُ لِنَفْسِهِ .... (2) 24 «كسانى كه اميد به ديدار و لقاى پروردگار و رستاخيز دارند، (در اطاعت او مى كوشند)؛ زيرا سر آمدى كه خدا تعيين كرده، فرا مى رسد. و كسى كه (در راه خدا) جهاد و تلاش مى كند، براى خود جهاد مى كند.»

حسين بن سعيد از ابن عباس نقل مى كند كه اين آيه در باره بنى هاشم نازل گرديد كه از آنها است حمزةبن عبدالمطّلب و عبيدة بن حارث. ابن عباس مى افزايد: درباره آنها اين آيه نيز نازل گرديده است: وَمَنْ جَاهَدَ فَإِنَّمَا يُجَاهِدُ لِنَفْسِهِ ... (3) 25

ص: 28

ص: 29

حمزه در كلام پيامبر و ائمه هدى عليهم السلام

ص: 30

خاندان ارزانى داشته است، بر شمرد تا بدينجا رسيد كه: ... دخترم! ما اهل بيتى هستيم كه خداوند شش صفت و ويژگى را بر ما عطا كرد و بر هيچ يك از گذشتگان و آيندگان عطا ننمود؛ زيرا پيامبر ما سيّد انبيا و مرسلين است و آن پدر تو است و وصىّ ما سيد اوصيا است و آن همسر تو است و شهيد ما سيدالشهدا است و آن حمزةبن عبدالمطّلب عموى پدر تو است.

فاطمه عليها السلام گفت: اى فرستاده خدا، آيا او تنها سيد شهيدانى است كه با وى به شهادت رسيده اند؟

پيامبر فرمود: نه، بلكه او سيد شهداى اوّلين و آخرين، بجز انبيا و اوصيا است.» (1) 26

با توجه به مضمون اين حديث، معلوم مى شود كه هم حضرت حمزه و هم حضرت حسين بن على عليهما السلام براى هميشه، از افتخار «سيد الشهدا» بودن برخوردارند و اين لقب براى هميشه به آن دو بزرگوار اطلاق مى گردد؛ با اين تفاوت كه حسين بن على حتى نسبت به حضرت حمزه هم سيد و سرور است ولى حضرت حمزه سيد است نسبت به ساير شهدا، جز انبيا و اوصيا.

ص: 31

بنابراين، توجيه بعضى از نويسندگان كه مى گويند حضرت حمزه سيدالشهداى دوران خويش بود و نه سيدالشهداى همه زمانها، مخالف مضمون اين حديث شريف است.

ص: 32

«جاءَ رَجلٌ إِلَى النَّبِيّ صلى الله عليه و آله فقال يا رَسُول اللَّه وُلِدَ لِي غلامٌ فماذا اسَمّيه؟ قال: سَمِّهِ بِأَحَبِّ اْلأَسماء إِلىَّ؛ حَمْزة». (1) 29

«شخصى محضر رسول اللَّه صلى الله عليه و آله آمد و عرض كرد: اى فرستاده خدا، فرزند ذكورى برايم متولّد شده است، چه نامى بر وى نهم؟ فرمود: او را «حمزه» نام بگذار كه محبوب ترين نامها در نزد من است.»

ص: 33

خواهم بود ... و عمويم حمزةبن عبدالمطّلب اسداللَّه و اسد رسول و سيد شهدا بر شتر عضباى من سوار خواهد شد. و برادرم على بر شترى از شتران بهشتى.»

ص: 34

«أمّا إنّ حمزة عَمِّي يُنَحّي جَهَنَّم مِن مُحِبِّيهِ». (1) 32

«همانا در قيامت عمويم حمزه جهنم را از دوستدارانش دور خواهد كرد.»

ص: 35

احُد فَاحْفَظ عَلَىَّ الْيومَ عَلِيّاً

... رَبِّ لَاتَذَرْنِي فَرْداً وَ أَنْتَ خَيْرُ الْوَارِثِينَ (1) 35».

«خدايا! پسر عمويم عبيده را در جنگ بدر و عمويم حمزه را در جنگ احد از من گرفتى، پس امروز على را برايم نگهدار. خدايا! مرا تنها نگذار، و تو بهترينِ وارثانى.»

ص: 36

ص: 37

حضرت حمزه در گفتار ائمه عليهم السلام

ص: 38

وخاتم النّبيّين و وصيّه خير الوصيّين و سبطاه خير الأسباط؛ حَسَناً و حُسَيناً و سيّد الشهداء حمزة عمّه و من قد طاف

طار

مع الملائكة جعفر و القائم (عجّ)». (1) 38

«خداوند در ميان خاندان ما هفت نفر خلق كرد كه در روى زمين مانند آنها را نيافريد. آنگاه در معرفى اين هفت تن چنين فرمود: از ما است پيامبرخدا كه سيّد اوّلين و آخرين و خاتم پيامبران است و از ما است وصىّ او كه بهترين اوصيا است و دو سبطش حسن و حسين كه بهترين اسباطند و عمويش سيد الشهدا و جعفر كه به همراه فرشتگان پرواز مى كند و قائم (عجّ).»

ص: 39

جلسه اميرمؤمنان سخنانى ايراد كرد و خصوصيات خانواده اش را براى اتمام حجّت برشمرد تا اينكه فرمود: «شما را به خدا سوگند مى دهم آيا در ميان شما بجز من كسى هست كه عمويش سيد الشهدا باشد؟ گفتند: نه؛

(نَشَدْتُكُم بِاللَّهِ هَلْ فِيكُم أَحَدٌ عَمُّهُ سيّد الشهداء غَيْري؟! قالُوا: لا). (1) 39

ص: 40

پيامبر است تا پيامبر ديگرى مبعوث شود، پس بهترين همه اوصيا وصىّ محمد است (عليه و آله السلام). آنگاه فرمود:

آگاه باشيد كه افضل خلق بعد از اوصيا، شهدا هستند و افضل همه شهدا حمزةبن عبدالمطلب و جعفربن ابى طالب است كه داراى دو بال رنگين است. و اين دو بال از اين امت به كسى جز وى داده نشد و خداوند به وسيله او به محمد كرامت و شرافت بخشيد و ديگر دو سبط پيامبر حسن و حسين و ديگرى مهدى است كه او را از خاندان ما انتخاب مى كند. آنگاه اين آيه را خواند: وَمَنْ يُطِعْ اللَّهَ وَالرَّسُولَ فَأُوْلَئِكَ مَعَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ مِنْ النَّبِيِّينَ وَالصِّدِّيقِينَ وَالشُّهَدَاءِ وَالصَّالِحِينَ وَحَسُنَ أُوْلَئِكَ رَفِيقاً* ذَلِكَ الْفَضْلُ مِنْ اللَّهِ وَكَفَى بِاللَّهِ عَلِيماً. (1) 41

اميرمؤمنان عليه السلام در اين بيان، حضرت حمزه را در فضيلت و منزلت در روز قيامت در رديف پيامبر و امير مؤمنان و حسنين و حضرت مهدى (عجّ) قرار داده و با خواندن آيه شريفه

«وَمَنْ يُطِعْ اللَّهَ ...»

او را از مصاديق شهدايى كه قرآن مجيد از آنان ياد نموده، معرفى كرده است. (2) 42

ص: 41

ص: 42

النَّبِيُّ وَ مِنْكُمُ الْمُكَذِّبُ، وَ مِنَّا أَسَدُ اللَّهِ وَ مِنْكُمْ أَسَدُ الْأَحْلافِ وَ مِنَّا سَيِّدَا شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ، وَ مِنْكُمْ صِبْيَةُ النَّارِ وَ مِنَّا خَيْرُ نِسَاءِ الْعَالَمِينَ وَ مِنْكُمْ حَمَّالَةُ الْحَطَبِ ...». (1) 43

«مگر نمى بينى- نه اينكه بخواهم خبرت دهم بلكه به عنوان شكر و سپاسگزارى نعمت خداوند مى گويم- جمعيتى از مهاجران و انصار در راه خدا شربت شهادت نوشيدند و همه آنان مشمول فضل خداوند مى باشند، امّا هنگامى كه شهيد ما (حمزه) شربت شهادت نوشيد به او گفته شد «سيدالشهدا» و رسول اللَّه هنگام نماز بر وى (به جاى پنج تكبير) هفتاد تكبير گفت ... چگونه اين دو خاندان با هم برابر است، در حالى كه پيامبر (محمّد) از ما است و تكذيب كننده او (ابوجهل) از شما.

اسداللَّه (حمزه) از ما است و اسدالأحلاف؛ يعنى ابوسفيان سركرده و سامان دهنده احزاب براى جنگ با پيامبر از شما. دو سيّد و آقاى جوانان بهشت (حسن و حسين) از ما هستند و كودكان آتش (فرزندان مروان يا عقبةبن ابى معيط) از شما. بهترين زنان جهان (فاطمه) از ما است و حمالة الحطب (همسر ابولهب) از شما ...»

ص: 43

ص: 44

يفض عليه عبرة و لم ينظر إلى موضعه من قلبه و قلوب أهل بيته ليرضي اللَّه عزّ و جلّ بصبره و يَسْتَسلِمَ لأمره في جميع الفعال و قال صلى الله عليه و آله: لَو لا أن تحزن صفية لتركته حتى يحشر من بطون السباع و حواصل الطير و لو لا أن يكون سنة بعدي لفعلت ذلك».

«اين مطلب را كه در باره حضرت ابراهيم گفتى، صحيح است، ولى خداوند براى جبران اين ناراحتى، بلافاصله فديه و عوض (گوسفند بهشتى) را بر وى فرو فرستاد. اما محمد صلى الله عليه و آله بر مصيبتى بالاتر از آن مبتلا گرديد؛ زيرا در كنار جسد بى روح و مُثله شده عمويش و ناصر و ياور دينش، حمزه اسداللَّه و اسدالرسول قرار گرفت، ولى براى جلب رضاى خداوند و تسليم امر او صبر و شكيبايى را در پيش گرفت، نه اظهار ناراحتى كرد و نه اشكى جارى ساخت و نه به جايگاه و محبوبيت حمزه كه در دل پيامبر و خاندانش از آن برخورداربود، توجّه نمود و چنين فرمود: اگر نبود حزن و اندوه صفيه و اينكه پس از من مردم از اين روش پيروى كنند، پيكر حمزه را دفن نمى كردم تا از شكم درندگان و پرندگان محشور شود.» (1) 44

ص: 45

ص: 46

با حمزه به شهادت رسيده بودند، تنها بر پيكر او هفتاد بار نماز خواند.» (1) 45

ص: 47

آييد و خويشتن را ملامت كنيد و ببينيد آيا قتل من و شكستن حرمتم براى شما جايز است؟ آيا من فرزند دختر پيامبر شما نيستم؟ آيا من فرزند وصىّ و پسر عموى پيامبر شما نيستم؟ مگر من فرزند كسى نيستم كه پيش از همه به خدا ايمان آورد و پيش از همه رسالت پيامبر را تصديق كرد؟

آنگاه فرمود: آيا حمزه سيد الشهدا عموى پدر من نيست؟ آيا جعفر طيّار عموى من نيست؟ آيا شما سخن پيامبر را در حق من و برادرم نشنيده ايد كه فرمود: اين دو، سروران جوانان بهشت هستند؟ ...»

ص: 48

آنگاه فرمود: براى پيامبر روزى سخت تر از جنگ احد پيش نيامد؛ زيرا در آن روز بود كه عمويش حمزةبن عبدالمطلب، اسداللَّه و اسدالرسول شربت شهادت نوشيد و پس از احد سخت ترين روز براى آن حضرت جنگ موته بود كه پسر عمويش جعفربن ابى طالب را شهيد كردند. و سخت تر از روز حسين عليه السلام پيش نيامده؛ زيرا سى هزار نفر آن بزرگوار را احاطه كرده بودند كه همه آنها خود را جزو امّت پيامبر صلى الله عليه و آله تصور مى كردند و همه آنها با ريختن خون فرزند همان پيامبر به پيشگاه خدا تفرّب مى جستند ...» (1) 47

2. تعصّبى كه پاداش آن بهشت است:

كلينى رحمه الله از حبيب بن ثابت نقل مى كند كه امام سجاد عليه السلام فرمود:

«لَمْ يُدْخِلِ الْجَنَّةَ حَمِيَّةٌ غَيْرُ حَمِيَّةِ حَمْزَةَ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ وَ ذَلِكَ حِينَ أَسْلَمَ غَضَباً لِلنَّبِيِّ صلى الله عليه و آله فِي حَدِيثِ السَّلَى الَّذِي أُلْقِيَ عَلَى النَّبِيِّ صلى الله عليه و آله». (2) 48

«هيچ تعصبى صاحب خود را داخل بهشت نكرد، جز تعصب حمزةبن عبدالمطّلب، آنگاه كه بچه دان شترى به وسيله مشركين مكه به سر و صورت پيامبر

ص: 49

انداخته شد و حمزه براى دفاع ازآن حضرت و دفع شرّ دشمنان، اسلام را پذيرفت.»

مشروح اين جريان در بخش آينده، از نظر خوانندگان مى گذرد.

3. حضرت حمزه در محاجّه امام سجاد عليه السلام:

يكى از خطبه هاى تاريخى و مهيّج و انقلابى كه به وسيله امام سجاد عليه السلام ايراد گرديده و در منابع تاريخى ثبت شده است، خطبه اى است كه آن حضرت پس از حادثه عاشورا و به هنگام اسارت اهل بيت پيامبر صلى الله عليه و آله در شام و در مسجد جامع اين شهر ايراد كرد؛ جلسه اى كه انبوه شركت كنندگان در نماز جمعه و از جمله شخص يزيدبن معاويه و درباريان وى، در آن شركت داشتند.

در اين مقاله، به نقل بخشى از آن خطبه مهم، كه محل شاهد ما است، بسنده مى كنيم و آن را از مقتل خوارزمى (متوفاى 568) مى آوريم:

وى مى نويسد: در اين مجلس حسّاس، پس از آنكه على بن الحسين در عرشه منبر قرار گرفت و حمد و ثناى پروردگار را به جاى آورد، چنين فرمود:

«أَيُّهَا النَّاسُ أُعْطِينا سِتّاً وَ فُضِّلْنا بِسَبْعٍ؛ أُعْطِينا الْعِلْمَ وَالْحِلْمَ وَ السَّماحَةَ وَ الْفَصاحَةَ وَ الشَّجاعَةَ وَ الْمَحَبَّةَ فِي قُلُوبِ الْمُؤْمِنِينَ، وَ فَضَّلْنا بِأَنَّ مِنَّا النَّبِيُّ الْمُخْتارُ مُحَمَّداً وَ مِنَّا الصِّدِّيقُ وَ مِنَّا الطَّيَّارُ وَ مِنَّا أَسَدُ اللَّهِ

ص: 50

وَأَسَدُ رَسُولِهِ وَ مِنَّا سَبْطا هذِهِ اْلأُمَّةِ، وَ سَيِّدا شَبابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ ...». (1) 49

ص: 51

شنيدم كه چنين مى گفت:

«فينا ستّ خصال لم تكن في أحد ممّن كان قبلنا و لا تكون في أحدٍ بعدنا، مِنّا محمّد سيّد المرسلين و عليّ سيّدالوصيّين وحمزةسيّدالشهداء والحسن والحسين سيّدا شباب أهل الجنة و جعفر بن أبي طالب المزيّن بالجَناحَين يَطير بِهِما في الجنّة حيث يشاء ومهديّ هذه الأمة الّذي يصلّي خلفه عيسى بن مريم عليهما السلام». (1) 53

ص: 52

پاسخ پرسشهاى او را همانگونه كه من توضيح مى دهم با او درميان بگذار.

شيخ مفيد به يكايك پرسشهاى طبرانى پاسخ مشروح داد تا به پرسش در باره زيارت قبور اوليا رسيد و گفت:

به طبرانى بگو كه پيامبرخدا صلى الله عليه و آله در حال حيات خويش، هم به مسلمانان دستور داد كه قبر حضرت حمزه را زيارت كنند و هم خود به زيارت قبر عمويش و ساير شهدا مى پرداخت و همچنين دخترش فاطمه زهرا عليها السلام نيز مكرّر به زيارت قبر عمويش حمزه مى رفتند. پس از رحلت پيامبر صلى الله عليه و آله و طبق روش آن حضرت مسلمانان هم به زيارت قبر او مى رفتند و در كنار اين قبر به زيارت و عبادت مى پرداختند.

بنابراين، اگر عمل شيعه در باره زيارت مشاهد ائمه و پيشوايان، دور از عقل و عملى حنبلى! باشد پس اين، اسلام و پيامبر صلى الله عليه و آله است كه راه خلاف عقل را پيش پاى مسلمانان قرار داده و آنان را به كار ناروايى واداشته است! مسلّم است كه چنين گفتارى ناشى از ضعف ايمان و عدم بصيرت در دين است. (1) 54 گفتنى است كه ايراد طبرانى دانشمند زيدى مذهب و معاصر شيخ مفيد و مقايسه عقيده و عملكرد شيعه و پيروان مذهب حنبلى در موضوع زيارت از سوى او مربوط به دورانى است كه هنوز ابن تيميه و همفكرانش در ميان حنابله به وجود نيامده بودند كه سفر به قصد زيارت قبور انبيا را نه تنها حرام بلكه موجب شرك و ارتداد معرفى نمايند.

ص: 53

حضرت حمزه در جنگها

ص: 54

در صدد آزار و اذيت آن حضرت برآمد و دهان به سبّ و ناسزا گشود و پيامبر خدا در مقابل كلمات زشت او سكوت اختيار كرد و كريمانه از كنار آن همه جسارت گذشت.

لحظاتى بعد، حمزه كه از شكار برمى گشت، مانند هميشه براى طواف كعبه، وارد مسجدالحرام شد. در اين هنگام كنيز عبداللَّه بن جذعان كه شاهد جسارتها و ناسزاگوييهاى ابوجهل نسبت به پيامبرخدا بود، صورتِ واقعه را با حمزه در ميان گذاشت و چنين گفت:

ابا عماره! نمى دانى برادر زاده ات محمّد، از ابوالحكم چه سخنان زشتى شنيد و چه اهانت هايى را از سوى او تحمّل كرد!

حمزه با شنيدن اين رخداد، به سرعت به سوى ابو جهل، كه در كنار كعبه با گروهى از سران قريش نشسته بود، رفت و در مقابل ديدگان آنان، به ابوجهل حمله آورد و با كمانى كه به همراه داشت، سر وى را شكافت و چنين گفت:

«أ تَشتُمُهُ وَ أَنَا عَلى دِينِه أَقُول ما يَقُول فَردّ عَلى ذلِكَ إِنْ اسْتَطَعْتَ». (1) 55

«آيا به محمّد ناسزا مى گويى در حالى كه من نيز در آيين او هستم و به آنچه او اعتقاد دارد من هم معتقدم؟ اگر مى توانى بر من اعتراض كن!»

چند تن از قريش كه شاهد اين صحنه بودند؛ براى حمايت از ابوجهل، بر حمزه پرخاش نموده، قصد حمله به وى

ص: 55

را داشتند كه ابوجهل خطاب به آنها گفت:

«دَعُوا أَبا عَمارة فَإِنّي سَبّبت ابن أخيه سَبّاً قَبِيحاً».

«كارى با او نداشته باشيد؛ زيرا من برادر زاده اش را ناسزا گفتم (و او را بر اين ضرب و جرح وادار كردم).» (1) 56

آرى، بدين گونه و در اين تاريخ حمزه ايمان آورد و يا ايمان خويش را اظهار نمود و علنى ساخت و تا آخر بر آن ثابت ماند و در دفاع از آيين پاك خويش تا پاى جان و تا شهادت مقاومت نمود. طبق نوشته مورّخان، با ايمان آوردن حمزه، قريش دريافتند كه پيامبر قدرت يافت و عمويش حمزه با شجاعت و شهامتى كه دارد، از وى دفاع خواهد كرد.

ازاين رو، در برنامه هاى ايذايى خود تجديد نظر كردند و تغيير رويه دادند. (2) 57

ص: 56

را نيز به عهده گرفت؛ چنانكه پيشتر ملاحظه كرديد، در اصل اسلامِ حمزه با دفاع وى از پيامبر اسلام آغاز شد و در مقابل اهانت ابوجهل نسبت به ساحت پيامبر صلى الله عليه و آله او را در داخل مسجدالحرام و در مرآ و منظر سران قريش تحقير كرد و با كمانى كه در دست داشت سر وى را شكست؛ به طورى كه خون از سر و صورتش سرازير گرديد.

و باز نمونه هايى از حمايت حمزه، فداكارى و نگهبانى از پيامبر اسلام در مكّه، آنهم در شرايط سخت مسلمانان و كثرت دشمنان آنها، ملاحظه خواهيد كرد:

ص: 57

محفل مسلمانان از دشمنى و خشونت وى نسبت به آنان سخن مى گفتند.

روزى كه دل او نسبت به اسلام نرم شد، سراغ پيامبر را گرفت. وقتى آگاهى يافت كه آن حضرت در خانه زيدبن ارقم (محلّ اجتماع مسلمانان) است، به سوى اين خانه حركت كرد و اين در حالى بود كه حضرت حمزه و طلحه و بعضى ديگر از مسلمانان در بيرون خانه زيد كشيك مى دادند و حفاظت از خانه و نگهبانى از وجود رسول اللَّه را به عهده گرفته بودند. اين عدّه با مشاهده عمر احساس ترس كردند و خود را آماده دفاع نمودند.

در اين حال بود كه حمزه عليه السلام آنها را تشجيع و نگرانى و اضطرابشان را برطرف كرد و چنين گفت:

«هذا عُمَرُ إن يَرِدَاللَّه بِهِ خَيراً يُسلم و إِن يرد غير ذلك يكن قتله علينا هيناً»؛ (1) 60

«نگران عمر نباشيد، اگر منظور وى خير و صلاح و پذيرش اسلام باشد كه بهتر، و گرنه كشتن وى بر ما آسان است.»

ص: 58

بدترين عمو و بدترين همسايه.

حادثه اى كه تاريخ نگاران نقل كرده اند، مى تواند بيانگر اين تفاوت عميق باشد. عمويى به حمايت و يارى او برخاست و عموى ديگر با او عناد و دشمنى ورزيد! آرى اين نور بود و آن ظلمت!

ابن اثير ابولهب را سرسخت ترين دشمنان و بدترين استهزا كنندگان (1) 61 پيامبر معرفى مى كند و مى گويد: ابولهب از بزرگترين دشمنان پيامبر خدا و از بدترين معاندان نسبت به مسلمانان بود. او ضمن تكذيب پيامبر، آن حضرت را پيوسته و از راه هاى گوناگون مورد آزار و اذيت قرار مى داد: چون خانه او در نزديكى خانه پيامبر بود، كثافات را به درِ خانه پيامبر مى ريخت و پيامبر، گاهى در مقابل اين عمل او مى گفت:

«أيّ جوار هذا يا بَنِي عبد المطّلب!»؛

«فرزندان عبدالمطلب! اين چه رفتار و اخلاق همسايگى است!»

روزى حضرت حمزه، به هنگام عبور، اين عمل زشت ابولهب را از نزديك ديد و بى درنگ آنها را جمع نمود و به سر

ص: 59

و صورت ابولهب ريخت. (1) 62 و با اين اقدام، آن حالت غرور و نخوت ابولهب را در ميان سران قريش در هم شكست و براى دوّمين بار، حمايت خويش از پيامبرخدا را اعلان و زبونى سردمداران كفر را برملا كرد.

و بدين گونه، تفاوت دو برادر و دو عموى پيامبر در آن برهه حساس ظاهر شد؛ حمزه در قلّه رفيعى از قلّه هاى نور، كه وَالَّذِينَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَى الْكُفَّارِ. و ابولهب در أسفل السافلين وبدترين انحطاط؛ تَبَّتْ يَدَا أَبِي لَهَبٍ وَتَبَّ* مَا أَغْنَى عَنْهُ مَالُهُ وَ مَا كَسَبَ* سَيَصْلَى نَاراً ذَاتَ لَهَبٍ.

ص: 60

فرمود:

«و انّ حمزة أسد اللَّه و أسد الرّسول و زيد ابن حارثة (1) 63

مولى الرسول أخوين». (2) 64

و لذا حمزه عليه السلام در جنگ احد زيد بن حارثه را وصىّ خود قرار داد كه اگر حادثه اى رخ داد، زيد وصايا و خواسته هاى او را انجام دهد.

ص: 61

ابوجهل كه سرپرستى يك قافله سيصد نفرى از مشركين مكّه را به عهده داشت، فرستاد.

گر چه در اين برخورد، به علّت وساطت يكى از سران قبايل عرب، به نام «مجدى بن عمرو جُهَنى» جنگ رخ نداد و ابو جهل از اين معركه و از درگيرى با حمزه نجات يافت ولى در اينجا بايد به دو نكته توجّه كرد:

1. حمزه عليه السلام به همراه سى نفر از مسلمانان براى مبارزه با ابوجهل كه سيصد نفر از مشركين را همراه داشت، حركت كرد و آماده جنگ با آنان شد؛ يعنى يك نفر در مقابل ده نفر و اين همان نسبتى است كه قرآن مؤمنان واقعى را به اجراى آن تشويق و تشجيع نموده است؛ يَا أَيُّهَا النَّبِىُّ حَرِّضْ الْمُؤْمِنِينَ عَلَى الْقِتَالِ إِنْ يَكُنْ مِنْكُمْ عِشْرُونَ صَابِرُونَ يَغْلِبُوا مِائَتَيْنِ. (1) 66 2. هر چه بود، در اين رويارويى، ابوجهل وقتى اسداللَّه را ديد، مرعوب و متزلزل گرديد و شايد هم به ياد روزى افتاد كه حمزه سر او را شكافت و از اينكه مبادا اين شكست براى دوّمين بار اتّفاق بيافتد، از صحنه متوارى گرديد.

ص: 62

حركت بودند عزيمت كرد و در اين غزوه ابوسلمه را در مدينه جانشين خود براى اقامه نماز معرفى نمود و پرچم را به دست حمزةبن عبدالمطّلب داد و اين غزوه بدون جنگ پايان يافت. (1) 68 و بنا به قول بيشتر مورّخان در اين غزوه بود كه رسول اللَّه صلى الله عليه و آله اميرمؤمنان عليه السلام را با كنيه «ابوتراب» مورد خطاب قرار داد (2) 69 و اميرمؤمنان هميشه با اين كنيه افتخار و مباهات مى نمود.

ص: 63

كه با نصرت و يارى خداوند و دليل ديگرى بود، بر حقّانيت نبوّت آن حضرت، بر ايشان گوشزد نمود، سپس فرمود: علاوه بر اينها، شما نبوّت مرا در كتابهاى خود خوانده ايد و از علماى خود شنيده ايد، اگر اسلام را نمى پذيريد لا اقل با مسلمانان عناد و لجاجت نورزيد و خصومت و دشمنى با آنان را كنار بگذاريد.

يهوديان در مقابل ارشاد و راهنمايى رسول اللَّه صلى الله عليه و آله، از روى كينه و عداوت و با صراحت گفتند:

اى محمّد، تو مى پندارى كه ما هم مانند اقوام و عشيره تو (اهل مكّه) ضعيف و ناتوانيم؟ گويا پيروزى بر مردمى كه با فنون جنگى كوچكترين آشنايى ندارند، تو را مغرور ساخته و نيروى ما را دست كم گرفته اى؟! به خدا سوگند اگر روزى در ميان ما جنگى رخ دهد، خواهى ديد كه پيروزى از آنِ چه كسى خواهد بود؟!

و بدين گونه، آنان با پيامبر اعلان جنگ كردند و يكى از آنها در روز روشن و در ميان بازار «بنى قينقاع» زن مسلمانى را مورد اهانت و تحقير قرار داد و يك نفر از مسلمانان براى حمايت از آن زن، با آن يهودى درگير شد و او را به قتل رساند.

يهوديان نيز آن مسلمان را كشتند. پيامبر كه پيمان شكنى و تحريكات يهوديان را ديد، به محلّ سكونت آنان حمله برد و پس از پانزده روز كه در محاصره مسلمانان بودند، پيمان مجدّد بستند تا از مدينه و اطراف آن به منطقه دور دستى كوچ كنند، و بدينگونه توطئه «بنى قينقاع» پايان يافت.

اين حادثه يكى از حساسترين فرازهاى سال دوم هجرت و از مهمترين حوادث داخلى آن روز براى اسلام و مسلمانان

ص: 64

محسوب مى گرديد؛ زيرا اين جنگ موجب شد كه ساير قبايل يهود نيز در عين دشمنى با اسلام، در جاسوسى به نفع مشركين و هماهنگى با منافقين تجديد نظر كنند.

به هر حال در اين اقدام مهمّ و جنگ حسّاس و براى سوّمين بار پرچم اسلام در دست شجاع ترين مردم، اسداللَّه و اسدالرسول، حمزه سيد الشهدا عليه السلام در اهتزاز بود و آن حضرت بود كه در پيشاپيش سپاه اسلام حركت مى كرد و آن را هدايت مى نمود. (1) 70

ص: 65

موضوع از ذكر پاره اى مطالب حسّاس در جنگ بدر و پى آمدهاى آن در ميان مشركين مكّه ولو به اختصار ناگزيريم.

سحرگاه جمعه، نوزدهم ماه رمضان، نوزدهمين ماه پس از هجرت بود كه جنگ بدر آغاز شد. ابوسفيان براى به دست آوردن اخبار و گزارش هايى از سپاه مدينه، در كنار چاه بدر حاضر شده بود كه به وسيله مسافرى، از حركت سپاه اسلام آگاه گرديد و بى درنگ شخصى به نام «ضمضم بن عمرو غفارى» را براى اطلاع رسانى، به مكّه اعزام كرد. او در حالى كه براى جلب توجّه مردم، لباس خود را چاك زده بود و گوش و بينى شترش را شكافته و خون آلود و جهاز آن را واژگون كرده بود، وارد مكّه شد (1) 71 و پيام ابوسفيان را به آنان ابلاغ كرد.

سران قريش به سرعت آماده حركت شدند و هر يك از آنانكه عذرى داشت، به جاى خود شخص ديگرى را فرستاد و از افراد سرشناس قريش كسى جز ابولهب باقى نماند و او هم «عاص بن هشام» را به نيابت از خود راهىِ بدر نمود.

تعداد سپاه مشركين نهصد و پنجاه نفر و مركب آنها هفتصد شتر و يكصد رأس اسب و بنا به قول ديگر، دويست رأس اسب بود. ششصد نفر از آنان زره پوشيده بودند و گروهى از زنانِ خواننده را در حالى كه همه مشروب خورده بودند، با خود همراه ساختند ولى در ميان راه منصرف شده و زنان را به مكّه برگرداندند. در اين سفر، دوازده نفر از

ص: 66

ثروتمندان قريش تعهّد كردند كه هر يك از آنان به نوبت تغذيه سپاه مكّه را به عهده گيرند و هر روز نُه تا ده شتر بدين منظور كشته مى شد. عتبه و شيبه و ابوجهل نيز جزو اين دوازده نفر بودند. (1) 72 پيامبر خدا در روز دوشنبه، نهم ماه رمضان، عمرو بن امّ كلثوم را به عنوان امام جماعت در مدينه تعيين كرد و به همراه سيصد و سيزده نفر كه بيشتر آنها را انصار و بقيه را مهاجرين تشكيل مى دادند، مدينه را به سوى بدر ترك نمود (2) 73 و اين در حالى بود كه تعدادى از ياران پيامبر از اين حركت ترس و اكراه داشتند كه قرآن مجيد اين موضوع را به صراحت بيان نموده است: كَما أَخْرَجَكَ رَبُّكَ مِنْ بَيْتِكَ بِالْحَقِّ وَ إِنَّ فَرِيقاً مِنَ الْمُؤْمِنِينَ لَكارِهُونَ* يُجادِلُونَكَ فِي الْحَقِّ بَعْدَ ما تَبَيَّنَ كَأَنَّما يُساقُونَ إِلَى الْمَوْتِ وَ هُمْ يَنْظُرُونَ (3) 74

پيامبر گرامى، پرچم سياه رنگى به نام «عقاب» به دست اميرمؤمنان و پرچم سفيد رنگى به مصعب بن عمير و پرچم سفيد رنگ ديگرى را به يكى از انصار داد.

ص: 67

سپاه اسلام در اين جنگ از نظر تجهيزات هفتاد شتر و دو رأس اسب داشتند كه به نوبت سوار مى شدند و سلاح آنها عبارت بود از هشت قبضه شمشير و شش زره. (1) 75

ص: 68

چرا اين كار را كردى، گفت: يا رسول اللَّه اوضاع واحوال را مى بينى و من اطمينان ندارم كه از اين جنگ جان سالم به در برم و لذا خواستم آخرين ساعت عمرم چنين باشد كه لبانم بدن تو را لمس كند. رسول اللَّه در حقّ وى دعا كرد. (1) 76 آنگاه به مسلمانان دستور داد:

«غُضّوا أبصاركم ولا تبدئوهم بالقتال ولا يتكلّمن أحدٌ». (2) 77

«نه به سوى دشمن نگاه كنيد و نه قيل و قال راه بيندازيد و نه شروع جنگ از طرف شما باشد تا من دستور بدهم.»

ص: 69

العرب أمري». (1) 78

«اى جماعت قريش ... كار مرا به اقوام ديگر عرب واگذاريد و به شهر خود باز گرديد كه اگر در ادّعايم صادق باشم شما مى توانيد از خاصّان و ياران من باشيد و اگر دروغگو باشم، همانها خواسته شما را تأمين خواهند كرد.»

طبق نقل ابن هشام، عتبةبن ربيعه، كه از سردمداران سپاه شرك بود، به قبول اين پيشنهاد ميل پيدا كرد و خطاب به سپاهيان مكّه چنين گفت:

«اى قريشيان شما از جنگ با محمّد و يارانش چه مى خواهيد؟ به خدا سوگند اگر شما در اين جنگ پيروز شويد تا ابد نگاه هر يك از قريشيان در مكّه با شما، توأم با نفرت و كراهت خواهد بود؛ زيرا شمايا پسر عموى آنها را كشته ايد يا پسر دايى شان و يا يكى از اقوامشان را، پس چه بهتر كه به خانه هاى خود بازگرديد و كار محمّد را به ساير قبايل عرب بسپاريد كه اگر آنها پيروز شدند خواسته شما را تأمين نموده اند و اگر نتوانستند شما باز هم از اعتراض مصون خواهيد بود.» (2) 79

ص: 70

ولى ابوجهل او را به جبن و ترس متّهم كرد و به جنگ وادارش ساخت و درباره اش چنين گفت:

«او با ديدن محمّد و يارانش زهره چاك شده و مى ترسد پسرش ابو حذيفه، كه در سپاه محمّد است، كشته شود.»

عتبه چون اين نكوهش را از ابو جهل شنيد گفت: اين مصفّر اسْتِه (1) 80 خواهد ديد كدام يك از ما از ترس زهره چاك شده ايم، او يا من؟»

ولذا عتبه اوّلين كسى بود كه به همراه برادرش شيبه و پسرش وليد وارد نبرد و جنگ گرديد.

ص: 71

آنگاه دست دعا و تضرّع به آسمان گرفت و از خداوند يارى طلبيد:

«أللّهمّ إن تهلك هذه العصابة لم تُعبَد بعدُ ...».

«خدايا اگر اين گروه كم، در اين جنگ از بين بروند، در روى زمين كسى تو را نخواهد پرستيد ...»

سپس مشتى خاك از زمين برداشت و به سوى سپاه شرك پاشيد و فرمود: «شاهت الوجوه»؛ «رويتان سياه باد!» (1) 81

ص: 72

ص: 73

مقابل آن سه تن قرار گرفتند و چون سر و صورت خود را پوشانده بودند و شناخته نمى شدند، عتبه بار ديگر فرياد زد اينها كيستند؟ آنان وقتى خود را شناساندند، گفت:

«كفوٌ كريم»

؛ «هماوردان نيكويند.»

درگيرى ميان آن شش تن آغاز شد. عبيده كه هفتاد سال داشت، با عتبه در آويخت. حمزه با برادر وى شيبه و اميرمؤمنان عليه السلام با وليدبن عتبه درگير شدند. امير مؤمنان و حمزه عليهما السلام به حريفان خود امان ندادند و آنها را به خاك انداختند، ولى عبيده با هماورد خويش در حالى كه يكى از پاهايش قطع شده بود، همچنان درگير بود. در اين حال آن دو بزرگوار به همرزم سالخورده خود يارى كردند و عتبه را از پاى در آوردند. سپس عبيده را، كه مجروح شده بود، به پشت جبهه حمل كردند و در مقابل پيامبرخدا بر زمين نهادند. (1) 85 آن حضرت چون پسر عموى خود را با پاى قطع شده و بدن مجروح ديد، اشك از چشمانش جارى شد.

ص: 74

ناتوانى سپاه اسلام پيش بينى كرده بودند، به وقوع پيوست و در اوّلين مرحله از جنگ، چهار تن از برجسته ترين افرادشان به دست حمزه عليه السلام و اميرمؤمنان به هلاكت رسيدند، در صورتى كه ارزيابى جاسوس آنها (عُمير بن وهب جُمحى) از نيروى اسلام چنين بود:

«ما لَهُم كَمين وَ لا مَدد وَ لكِن نواضح يثرب قد حملت الموت الناقع».

«سپاه محمّد نه كمينى دارد و نه كسى به كمك آنها مى شتابد، بدانيد كه شتران آبكش يثرب! چيزى جز مرگ فراگير و ذلّت بار با خود حمل نمى كنند.» (1) 86

ابو جهل نيز كه از سران و طرّاحان جنگ بود، چنين اظهار نظر كرد:

«ما هُم إلّا أُكْلَةُ رَأسٍ لَو بعثنا إِلَيهم عَبيدنا لَأَخَذُوهم أَخْذاً باليد»؛

«سپاه يثرب لقمه اى بيش نيست، ما اگر تنها بردگان خود را بفرستيم آنها را خفه خواهند كرد.» (2) 87

آرى، بر خلاف اين پيش بينى هاى دشمن، شجاعت و شهامت عمو و پسر عموى پيامبر در اوّلين مصاف، سرنوشت جنگ را به نفع اسلام رقم زد و دشمن با از دست دادن چهارتن از نام آوران خود، كه طليعه شكست قطعى بود، به اين فكر افتاد كه به جاى جنگ تن به تن، از حمله عمومى و تهاجم جمعى بهره گيرد تا بتواند در اثر كمىِ سپاهِ توحيد و بسيارىِ سپاه

ص: 75

كفر، سرنوشت جنگ را تغيير دهد و پيروزى را نصيب خود سازد.

گرچه مّدتِ اين درگيرىِ خونين چندان روشن نيست ولى مسلّم است كه دشمن براى زدودن ننگ شكست قبلى و حفظ غرور جاهلى و تأمين هدف خود، كه براندازى نظام توحيد و تثبيت پايه هاى شرك و بت پرستى بود، تمام توانش را به كار بست و همه تيراندازان و شمشير زنان و نيزه داران خود را بسيج كرد.

از سوى ديگر، مجاهدان اسلام با نداشتن عدّه و عُدّه، در اثر ايمان و صلابت روحى خود و در اثر سخنان آتشين فرمانده اين سپاه، (پيامبرخدا صلى الله عليه و آله)، درقلب هزار نفر سلاح به دست فرو رفته است.

سپاه دشمن با كشته شدن هفتاد تن كه ابوجهل هم در ميان آنها بود و اسارت هفتاد تن ديگر از سران مشركين، به شكست قطعى خود اذعان كرد و از صحنه خارج گرديد و هر يك از سپاهيان شرك به سويى فرار نمود؛ زيرا در صورت مقاومت بيشتر در مقابل سپاه اسلام چيزى بجز از دست دادن بقيه نيرو براى آنان قابل تصوّر نبود.

ص: 76

ص: 77

ص: 78

شما را پذيرفت و گفت من شما را با يك هزار از فرشتگان كه پشت سرهم مى آيد، يارى مى كنم ولى خدا اين را تنها براى شادى و اطمينان خاطر شما قرارداد و گرنه پيروزى جز از طرف خدا نيست.» (1) 91

در اين جنگ، پيامبر صلى الله عليه و آله مكرّر دست به دعا و تضرّع به سوى پروردگار برمى داشت و گاهى پيشانى به سجده مى نهاد و از خداوند درخواست پيروزى مى كرد و از جمله دعاهايش اين بود:

«اللّهمّ إن تَهلك هذه العصابة لم تُعبد بعدُ ...»

«خدايا! اگر اين گروه مسلمان، از بين بروند، كسى تو را پرستش نخواهد كرد!»

ص: 79

مِنَ الْمَلائِكَةِ مُرْدِفِينَ* وَ ما جَعَلَهُ اللَّهُ إِلَّا بُشْرى وَ لِتَطْمَئِنَّ بِهِ قُلُوبُكُمْ وَ مَا النَّصْرُ إِلَّا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ. (1) 92

و هر يك از سپاهيان اسلام، به اندازه درجه ايمان و كمال يقينش از اين مدد غيبى و اطمينان الهى بهره جسته و در شكستن صفوف دشمن و پيروزى اسلام سهمى را ايفا نموده است.

اكنون بايد ديد اين مژده و بشارت الهى بر دل كداميك از لشكريان اسلام بيش از ديگران اشراق داشته و اين اطمينان آسمانى در آن صحنه حسّاس در دست و بازوى كدام يك از حاضرين ظهور و تجلّى بيشترى يافته و مشركين را ناباورانه به خاك مذلّت نشانده است.

ص: 80

نرسيده و آنچه در تاريخ منعكس گرديده، اغلب درباره سران و سردمداران شرك بوده است، اين ابهام درباره تلاش قهرمانان اسلام نيز، كه نقش اساسى را در اين جنگ ايفا نموده اند، صادق است و تعداد دقيق كسانى كه به وسيله هر يك از آنان به هلاكت رسيده اند مشخّص نيست، ولى مى توان از آنچه در تاريخ به طور، ناقص به دست مى آيد، تا حدّى به حقيقت امر پى برد و با نقش اين افراد در اين جنگ آشنا گرديد.

ابن ابى الحديد در زمينه عدم انعكاس آمار دقيق پس از نقل و معرفى تعداد پنجاه و دو نفر از مقتولان از واقدى، مى گويد: روايات زيادى داريم كه مقتولان بدر هفتاد نفر بوده، وليكن آنها كه به نام شناخته شده اند، همان افرادى هستند كه ما شناسانديم. (1) 94 بايد به گفتار ابن ابى الحديد، اين نكته را نيز بيفزاييم:

همانگونه كه در مقدّمه اين بحث اشاره كرديم و پس از اين نيز ملاحظه خواهيد كرد، در تعميه و پرده پوشى حقايق تاريخى، به ويژه درباره اميرمؤمنان و حمزه عليهما السلام نبايد نقش سياستها را ناديده گرفت و از جعل و تحريف در پيروزى هاى آن دو بزرگوار، كه در ارتباط مستقيم با سلطه گران بنى اميّه قرار داشت، غفلت نمود.

ص: 81

ص: 82

ص: 83

سپاه؛ زيرا طبق مضمون صريح قرآن تعدادى از صحابه از اوّل حركت پيامبرخدا صلى الله عليه و آله از مدينه، از اين برخورد ناخشنود و از ورود به صحنه جنگ به شدت مضطرب و نگران بودند. (1) 99 و تاريخ هم گوياى اين واقعيت است كه بعضى از صحابه در ميدان جنگ يا نقشى نداشتند و يا داراى نقش كم رنگى بودند.

ص: 84

ص: 85

*** پى آمدهاى جنگ بدر در ميان مشركين

ص: 86

در سرمى پروراندند و موفّقيت در اين طرح را، بهترين راه پيروزى خود مى دانستند.

ص: 87

الْقُرْآن وأطْلِقوا أسيره» (1) 103؛ «به برادر تازه مسلمانتان قرآن و احكام بياموزيد، اسيرش را هم آزاد كنيد.» (2) 104

گرچه در كتب تاريخ، اين موضوع يك تصميم دو جانبه و در ميان عمير و صفوان عنوان گرديده است، ليكن قرائن موجود از شدّت عداوت قريش با مسلمانان و طرّاحى جنگ مجدّد نشانگر، اين است كه اين طرح نيز نمى تواند بدون هماهنگى و سازماندهى آنان انجام گيرد. البته براى جلوگيرى از اشاعه چنين موضوع حساسى بايد تصميم گيرى ها به طور خصوصى و دور از ديد ديگران انجام پذيرد.

ص: 88

در آمده بود، در ميان اجتماع قرشيان، خطاب به آنان چنين گفت: اى گروه قرشيان، پس از اين جنگ، كه بزرگان و عزيزان ما و شما را از دست ما گرفت، نبايد از خود ضعف نشان دهيم، بلكه بايد صبر و صلابت خود را حفظ كنيم، بركشتگان خود نگرييم. هيچ زنِ نوحه گرى بر آنان نوحه نسرايد و هيچ شاعرى در عزايشان شعر نگويد؛ زيرا اين اعمال موجب تخفيف كينه و عداوت ما نسبت به محمّد و يارانش مى گردد و شعله آتش دشمنى و خونخواهى ما را فرو مى نشاند و قدمهاى ما را در انتقام گرفتن از آنان سست مى گرداند، گذشته از اينكه اگر ياران محمّد جزع و فزع و آه و ناله ما را بشنوند، زبان بر شماتت و استهزا خواهند گشود و اين درد و مصبت بالاتر از مصيبت از دست دادن عزيزانمان خواهد بود و من نيز از اين ساعت استفاده از عطر و زنان را بر خود حرام مى كنم تا روزى كه با محمّد بجنگيم. (1) 105 ابو سفيان و سران قريش نه تنها از گريه جلوگيرى كردند، بلكه حتّى از آزاد سازى اسراى خويش نيز امتناع مى ورزيدند و لذا وقتى به ابوسفيان پيشنهاد شد كه با فديه دادن، فرزندت عمرو را آزاد كن، چنين پاسخ داد: فرزندم حنظله كشته شد، شما مى گوييد براى فرزند ديگرم هم فديه بدهم و در مقابل دشمن بيشتر تحقير شوم؟! بگذاريد او را تا هر وقت كه

ص: 89

مى خواهند نگهدارند. (1) 106 همچنين درتحريك مشركين بر جنگ، تنها مردان قريش نبودند كه فعّاليت داشتند، بلكه زنان آنها نيز در اين راه سعى و تلاش مى كردند؛ از جمله آنها هند همسر ابوسفيان بود. او در پاسخ گروهى از زنان قريش كه، چرا در كشته شدن عزيزانت (پدر، برادر، عمو و پسرت) گريه نمى كنى؟ گفتار همسرش ابوسفيان را تكرار كرد و گفت:

من در مكّه بر عزيزانم گريه كنم محمّد و يارانش و زنان قبيله خزرج در مدينه شماتتم كنند؟! نه، به خدا سوگند تا انتقام عزيزانم را از محمّد نگيرم، خود را معطّر نخواهم كرد.

او اين جمله را هم افزود: به خدا سوگند اگر مى دانستم كه گريه مى تواند حزن و اندوهم را برطرف كند، مى گريستم ولى نه، تنها چيزى كه سوز دلم را برطرف مى كند و شعله هاى درونم را فرو مى نشاند، گرفتن انتقام اين كشته ها است. (2) 107 و بدينگونه قرشيان كه در تب و تاب انتقام و در انديشه حمله به مدينه به سر مى بردند و خود را براى جنگ ديگرى آماده مى كردند، پس از گذشت يك سال از جنگ بدر، به سوى مدينه روان شدند و جنگ احد به وقوع پيوست.

ص: 90

ص: 91

حضرت حمزه در جنگ احد

ص: 92

و قطع درختانش.

چون احد در داخل محدوده مدينه است، مشمول همه اين فضايل نيز خواهد بود؛ زيرا پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: «مدينه از عير تا ثور حرم است.» (1) 108 و ثور كوهى است كه در پشت كوه احد قرار گرفته و اين حديث در واقع بيانگر حدّ شرقى و حدّ غربى مدينه مى باشد.

2. گذشته از فضايل عمومى، كه درباره كوه احد اشاره كرديم، درباره اين كوه، به طور خاصّ نيز فضايلى از پيامبر صلى الله عليه و آله نقل گرديده كه يكى از آنها چنين است:

«وَ هذا جَبَلٌ يُحِبُّنا وَ نُحِبُّهُ». (2) 109

«اين (احُد) كوهى است كه ما را دوست مى دارد و ما هم آن را دوست مى داريم.»

در مفهوم اين حديث توجيهات مختلفى ذكر شده و بهترين توجيه آن است كه اين جمله مجازى است و مضاف در آن حذف شده است؛ مانند

«واسأل القرية»

و مراد از احد اهل آن است؛ يعنى افرادى كه در كنار اين كوه به شهادت رسيده اند

ص: 93

و پيكر خونين آنها در دامنه اين كوه به خاك سپرده شده، ما را دوست مى دارند و ما هم آنها را دوست مى داريم و بر شهادت و از خودگذشتگى آنان ارج مى نهيم و مسلمانان نيز بايد به پيروى از پيامبرخدا صلى الله عليه و آله تا قيامت در حفظ اين ارزش معنوى بكوشند.

اين معنى، با توجّه به اينكه رسول اللَّه صلى الله عليه و آله اين جمله را پس از جنگ احد و به هنگام مراجعت از سفر حج و در مراجعت از جنگ خيبر (1) 110 فرموده است/ مناسب به نظر مى رسد.

ص: 94

حمله اى به سر مى برد ولى تا جهت حمله قريش مشخّص نشده بود، آن حضرت از مدينه خارج نشد.

روز چهارشنبه، سيزده شوال، نيروى مشركان خود را به كنار احد رسانيد و در دامنه اين كوه، در ميان نخلستان، در محلّى هموار و مسطّح و در كنار درّه اى كه مى توانست در وضعيت سخت براى آنان مأمنى باشد فرود آمد و تا روز جمعه به استراحت و طرح نقشه جنگ پرداخت.

پيامبر صلى الله عليه و آله پس از اقامه نماز جمعه، همراه هزار نفر به سوى احد حركت كرد. عبداللَّه بن ابىّ سركرده منافقان، با سيصد نفر از همفكرانش از ميان راه برگشت و پيامبرخدا صلى الله عليه و آله با هفتصد نفر، كه صد نفر از آنان زره دار و پنجاه نفر كماندار و تيرانداز بودند و تنها دو اسب به همراه داشتند، وارد منطقه احد گرديد و چند نفر را به خاطر كمى سنّشان از حضور در جنگ مانع گرديد.

چون مجاهدان به احد رسيدند، پيامبر پنجاه نفر تيرانداز را به فرماندهى عبداللَّه بن جبير بر لب درّه گذاشت و دستور داد؛ ما چه در حال فتح باشيم و چه در حال شكست، شما در جاى خود استوار بمانيد، حتّى اگر ببينيد اجساد ما در روى زمين مانده و يا دشمن ما را به درون مدينه رانده و يا ما دشمن را تا مكّه عقب رانديم. در هر صورت شما از جاى خود حركت نكنيد (1) 111 آنگاه به لشكريان دستور داد: تا از طرف من فرمان نرسد شما جنگ را آغاز نكنيد.

ص: 95

ص: 96

وَ عليّ بن ابي طالب في رجالٍ من المسلمين، فَأَنْزل اللَّهُ نَصرَهُ وصدّقهم وعده فحسُّوهم بالسيوف حتّى كشفوهم وكانت الهزيمة لا شكّ فيها». (1) 112

و لذا كار بر قريشيان سخت گرديد و در تهاجم عمومى هم نتوانستند كارى از پيش ببرند و هزيمت و فرارشان آغاز شد و از ترس جان خود، به درّه ها و كوه ها پناه بردند و مقرّ خويش را بدون مراقب رها ساختند.

ص: 97

قريش صحنه گردان غائله شدند و از كوه سرازير گشته، موها را پريشان و گريبان ها را چاك كردند و با پستان هاى برهنه و فريادهاى جنون آميز، فراريان خود را بازگرداندند و حمله مجدّد دشمن آغاز شد! اين نخستين عامل شكست مسلمانان بود.

دوّمين عاملى كه در شكست سپاه اسلام نقش داشت، خبر كشته شدنِ پيامبرخدا صلى الله عليه و آله بود. در گرماگرم جنگ و درگيرى، كه پيامبر مجروح شد و در گودالى افتاد، «سراقه» فرياد برآورد:

«محمّد كشته شد!» اين خبر در ميان سپاه شرك و در جبهه پريشان مسلمانان به سرعتِ برق پيچيد و موجب شكست روحيه مسلمانان و تقويت روحى مشركان گرديد.

اينجا بود كه گروهى از مسلمانان دست به عقب نشينى زدند و فرارشان آغاز شد و به گفته «ابن عقبه» در ميان اين گروه، آنچنان سردرگمى و از هم گسيختگى به وجود آمد كه به جاى دشمن، به خودى ها حمله مى كردند و برادر مسلمان خود را مجروح مى ساختند. (1) 113 مورّخان، از جمله طبرى، صحنه اين مرحله از جنگ را چنين توصيف مى كند:

«مسلمانان با پديد آمدن شكست و شايعه كشته شدن پيامبرخدا صلى الله عليه و آله، به سه گروه تقسيم شدند: تعدادى مجروح شده و از كار افتادند. بعضى استقامت ورزيدند تا به شهادت رسيدند

ص: 98

و گروه سوّمى فرار كردند و جان به سلامت بردند!

(وَكانَ الْمُسْلِمُون لَمّا أصابَهم ما أَصابَهم مِن الْبَلاءِ أثلاثاً؛ ثلث قتيل وثلث جريح وثلث منهزم)». (1) 114

و اين خلاصه اى بود از دورنماى جنگ احد. بديهى است اگر تمام مراحل و جزئيات آن نوشته شود، كتاب مبسوطى را به خود اختصاص مى دهد، ولى ما با توجّه به موضوع اين نوشتار و بر اساس گفتار مورّخان كه به هنگام هزيمت و شكست، مسلمانان به سه گروه تقسيم شدند، نكات حساس و برجسته اى از اين سه گروه را كه مى تواند مقدّمه بر هدف اصلى اين بحث؛ يعنى: «موقعيّت حضرت حمزه» و بيان كننده زواياى مختلف اين جنگ و روح شجاعت و شهامت و فداكارى گروهى از اصحاب پيامبرخدا باشد، در اختيار خوانندگان عزيز قرار مى دهيم:

ص: 99

مجروحان جنگ احد

ص: 100

گرفت و به شدّت مجروح گرديد. (1) 115 ابن اسحاق در شهامت پيامبرخدا صلى الله عليه و آله مى نويسد: آن حضرت هنگامى كه در ميان عدّه اى از صحابه در اثر شدّت جراحات بى حال افتاده بود، گروهى از مشركان به سرپرستى خالدبن وليد از كوه بالا رفتند. پيامبرخدا صلى الله عليه و آله با مشاهده آنان گفت:

«أَللّهمَّ لا يَنْبَغي لَهُمْ أنْ يَعْلُونا»؛

«خدايا! سزاوار نيست كه مشركان در جايگاه بالاتر از ما مسلمانان قرار گيرند.» همين توجّه و گفتار پيامبرخدا موجب گرديد كه عدّه اى از مسلمانان به گروه مشركين حمله بردند و از كوه سرازير كردند و متفرقشان ساختند. (2) 116 به هر حال در اوج شدّت جنگ، يكى از مشركين به نام عبداللَّه بن قميه پيامبرخدا را با سنگ مورد اصابت قرار داد و در اثرِ آن، پيشانى و بينى آن حضرت به شدّت مجروح شد و دندانش شكست و لب مباركش شكافت.

ابن اسحاق مى گويد: در اين حال كه پيامبرخدا صلى الله عليه و آله خون از صورتش پاك مى كرد، چنين مى فرمود:

«كيف يفلح قومٌ قد خضبوا وجه نبيّهم وهو يدعوهم إلى رَبِّهِم». (3) 117

ص: 101

«چگونه رستگار خواهند شد مردمى كه پيامبرشان به سوى خدا دعوت مى كند و آنان صورت او را به خونش رنگين مى سازند!»

و بنا به نقل ابن هشام، در اثر حمله عبداللَّه بن قميه علاوه بر شكستن دندان پيامبرخدا صلى الله عليه و آله دو حلقه از حلقه هاى زره آن حضرت به گونه مباركش فرو رفت، ابوعبيده جرّاح آنها را در آورد و موجب كنده شدن دو دندان ديگر آن حضرت شد. (1) 118 شدّت جراحات پيامبر را مى توان از دو مطلب زير به دست آورد:

الف:

وقتى جنگ پايان يافت، امير مؤمنان با سپر خويش از مهراس؛ گودى سنگ هاى كوه، آب مى آورد و به صورت پيامبرخدا صلى الله عليه و آله مى ريخت و فاطمه زهرا عليها السلام مى شست و چون با ريختن آب سيلان خون بيشتر شد، فاطمه عليها السلام قطعه حصيرى سوزاند و خاكسترش را روى جراحات گذاشت تا خون بند آمد. (2) 119

ب:

پس از آرام شدن صحنه جنگ، پيامبرخدا صلى الله عليه و آله خواست فريضه ظهر را بخواند ليكن در اثر ضعف و خونريزى، نماز را نشسته به جاى آورد و در حال ايستاده نماز خواندن براى آن حضرت امكان پذير نبود. (3) 120

ص: 102

ص: 103

همانگونه كه پيشتر اشاره كرديم، در مرحله اوّل جنگ، كه ابتدا به صورت تن به تن بود، تعداد هشت يا نُه تن از پرچمداران جبهه شرك، يكى پس از ديگرى به هلاكت رسيدند و همين موضوع موجب ضعف روحيّه و شكست مشركان گرديد وطبق نظريه مورّخان و محدّثان، همه اين پرچمداران به وسيله امير مؤمنان عليه السلام كشته شدند.

ابن اثير مى گويد:

«وَكانَ الَّذِي قَتَل أصحاب اللّواء عَلِيّ»؛

«كسى كه در جنگ تن به تن، همه پرچمداران را به قتل رسانيد، على بود.»

او تعداد اين پرچمداران را مشخص نكرده، ولى در تفسير على بن ابراهيم تعداد آنها نُه تن آمده و هر يك به نام مشخّص گرديده و چگونگى كشته شدنشان به دست آن حضرت، به طور مشروح ذكر شده است. (1) 122 اوّلين و شجاعترين پرچمدار مشركان كه وارد صحنه شد، طلحةبن عثمان بود. او فرياد برآورد:

«اى اصحاب محمّد، به زعم شما، خدا ما را با شمشيرهاى شما وارد دوزخ و شما را با شمشيرهاى ما وارد بهشت مى كند، آيا در ميان شما كسى هست كه به شمشير من وارد بهشت شود يا مرا به دوزخ بفرستد؟»

در اين هنگام على عليه السلام از صف بيرون آمد و در پاسخ

ص: 104

وى گفت:

«به خدا سوگند اين من هستم كه تو را به جهنّم خواهم فرستاد!»

آنگاه به طلحه حمله كرد و جنگ در ميان آنان درگرفت.

على عليه السلام شمشير طلحةبن عثمان را با سپر رد كرد و بلافاصله پاى او را قطع نمود. طلحه به روى خاك افتاد، او كه مرگ را با چشم خود مى ديد، عورتش را آشكار ساخت و با عجز و لابه، به على عليه السلام گفت: اى پسر عم، (1) 123 تو را به خدا سوگند دست از من بدار! على عليه السلام به سوى لشكر برگشت و پيامبرخدا بر اين پيروزى تكبير گفت، آنگاه فرمود: اى على، چرا دشمنت را نكشتى؟

عرض كرد: چون او عورتش را آشكار كرد و مرا سوگند داد، من هم شرم كردم به سوى او برگردم. (2) 124 ابن كثير دمشقى پس از نقل اين ماجرا مى گويد: در دوران زندگى امير مؤمنان عليه السلام اين عملكرد مكرّر اتّفاق مى افتاد؛ زيرا در جنگ صفين، آن حضرت وقتى به بسربن ارطاة حمله كرد، او هم عورتش را هويدا ساخت و على عليه السلام از كشتن وى منصرف گرديد و همچنين از كشتن عمروبن عاص هم آنگاه كه عورتش را آشكار كرد، خوددارى نمود. (3) 125

ص: 105

ص: 106

تكرار شد و امير مؤمنان عليه السلام در هر حمله گروهى را مى كشت يا مجروح مى ساخت. در اين ميان شمشير آن حضرت شكست و به سوى پيامبر صلى الله عليه و آله برگشت و عرض كرد: يا رسول اللَّه انسان با شمشير مى جنگد و اكنون شمشير من شكست! پيامبرخدا شمشير خود «ذوالفقار» را به على عليه السلام داد و او با همين شمشير از پيامبر صلى الله عليه و آله دفاع مى كرد و دشمن را پراكنده مى ساخت، تا اينكه جراحات فراوانى بر پيكرش وارد شد، به حدّى كه قيافه اش شناخته نمى شد. جبرئيل نازل شد و به پيامبرخدا صلى الله عليه و آله عرض كرد: «هذه المواسات»؛ اين است عاليترين نمونه مواسات كه على انجام داد. پيامبرخدا فرمود:

«إنَّهُ مِنِّي وَ أَنَا مِنْهُ»

؛ «او از من است و من از او.» جبرئيل عرض كرد:

«وَ أَنَا مِنْكُما»

؛ «من هم از شمايم.»

در اينجا بود كه صداى منادى در فضا پيچيد:

«لا سَيفَ الّا ذُوالْفِقار وَ لا فَتى الّا عَلِيّ». (1) 127

طبرى اين حادثه را در مرحله اوّل جنگ احد دانسته است، ولى متن روايت كه صدوق از امام صادق عليه السلام نقل كرده صريح است كه اين حادثه در مرحله دوّم جنگ و پس از آنكه عدّه اى از صحابه گريختند، واقع شده است.

مرحوم صدوق پس از نقل اين روايت، مى گويد: گفتار جبرئيل

«وَأَنَا مِنْكُما»

تمنّى و آرزو است از سوى جبرئيل كه او هم با پيامبر و على عليهما السلام باشد واگر او در مقام و فضيلت بالاتر از

ص: 107

آن دو بزرگوار بود، چنين آرزويى نمى كرد و نمى خواست از مقام والا و ارجمندش تنزّل كند. (1) 128 ابن ابى الحديد پس از نقل اين حادثه تاريخى مى گويد:

اين خبر از اخبار و احاديث مشهور است كه عدّه زيادى از محدّثان «اهل سنّت» آن را نقل نموده اند و من از استاد خودم عبدالوهاب در باره صحّت و سقم آن پرسيدم. او پاسخ داد:

«هذا خَبَرٌ صَحِيحٌ»

؛ بدو گفتم اگر اين خبر صحيح است، چرا مؤلفان صحاح ششگانه نياورده اند؟! در پاسخ من گفت:

«كَمْ قَدْ أهمَلَ جامِعوا الصِّحاح مِنَ الأخبار الصَّحِيحة»

؛ «صاحبان صحاح ششگانه، خبرهاى صحيح بى شمارى را در كتابهاى خود نياورده اند، اين خبر هم يكى از آنها است.» (2) 129

ص: 108

كه قيافه اش شناخته نمى شد.

و لذا خود آن بزرگوار در پاسخ يكى از سران يهود، كه از تحمّل حوادث و سختى هايش در دوران پيامبرخدا صلى الله عليه و آله سخن مى گفت، چنين فرمود:

«وَقَدْ جُرِحْتُ بَينَ يَدَي رَسُولِ اللَّه صلى الله عليه و آله نَيِّفاً وَسَبْعِينَ جُرْحَةً ...». (1) 130

در جنگ احد، آنگاه كه گروهى از مهاجرين و انصار با فرياد «محمّد كشته شد» به مدينه عقب نشينى كردند، من در كنار پيامبرخدا بودم و «بيش از هفتاد زخم بر پيكرم وارد شد.» در آن حال پيراهن خود را كنار زده، دست به جاى زخمها گذاشت و فرمود: اين از آن زخمها است، اين اثر زخم ديگر است ....

ص: 109

آنگاه كه امير مؤمنان سرگرم جنگ با دشمن بود و متوجّه گرديد پيامبر خدا صلى الله عليه و آله با بدن مجروح به داخل گودالى كه دشمن تعبيه كرده بود افتاد. بى درنگ خود را به كنار آن حضرت رسانيد و دست و بازويش را گرفت و زبير هم به كمك او شتافت تا پيامبرخدا را به پشت جبهه منتقل كردند.

و آنگاه كه جنگ آرام شد با سپر خود از فاصله دور (مهراس) آب آورد تا پيامبر صلى الله عليه و آله پس از جنگِ سخت و خونريزى شديد، رفع تشنگى كند و چون پيامبر در آن آب احساس كهنه بودن كرد و از خوردن آن امتناع ورزيد، امير مؤمنان عليه السلام به كمك همسرش زهرا عليها السلام سر و صورت پيامبر را با آن شست وشو داد و لخته هاى خون را از چهره اش زدود (1) 131 و آنگاه كه دشمن قصد حركت كرد، پيامبرخدا به امير مؤمنان مأموريت داد تا آنها را تعقيب كند و حركتشان را زير نظر بگيرد و خطاب به وى فرمود: اى على، مراقب دشمن باش، اگر ديدى كه آنها به شترها سوار شده و اسبها را يدك مى كشند، معلوم است كه مى خواهند به مكّه برگردند و اگر ديدى كه سوار اسبها شده و شترها را به همراه مى برند، قصد حمله به مدينه را دارند و به خدا سوگند در اين صورت آنها را ريشه كن خواهم كرد!

امير مؤمنان در آن وضعيت حسّاس و با بدن مجروح و

ص: 110

خسته، اين مأموريت را انجام داد و به سوى پيامبر صلى الله عليه و آله برگشت و گفت: اى فرستاده خدا، دشمن سوار بر شترها در حركت است و معلوم شد كه مى خواهند به مكّه برگردند. (1) 132

ص: 111

ص: 112

مى آيد؛ زيرا اگر آنان هم مانند مجروحان و شهيدان، مقاومت مى كردند و همانند تيراندازان، ميدان را در اختيار دشمن قرار نمى دادند، شكست مسلمانان جبران و سرنوشت جنگ عوض مى شد و پيروزى را به دست مى آوردند. و لذا مى توان گفت ضربه اى كه از ناحيه آنها بر سپاه اسلام وارد آمد، كمتر از ضربه تيراندازان نبود كه در اثر تخلّف از دستور پيامبرخدا صلى الله عليه و آله و سرپيچى از فرمان عبداللَّه بن جبير به مسلمانان وارد گرديد.

از اين جهت است كه قرآن مجيد اين موضوع را با عنايت خاصّى و با لحن نكوهش آميزى مطرح نموده است:

إِذْ تُصْعِدُونَ وَلَا تَلْوُونَ عَلَى أَحَدٍ وَالرَّسُولُ يَدْعُوكُمْ فِي أُخْرَاكُمْ؛ (1) 135 «به خاطر بياوريد هنگامى را كه از كوه بالا مى رفتيد و در بيابان پراكنده مى شديد و از شدّت وحشت به عقب ماندگان نگاه نمى كرديد و پيامبر از پشت سر، شما را صدا مى زد ...»: «إِلَيَّ يا عِبادَ اللَّهِ، إِلَيَّ يا عِبادَ اللَّهِ».

گرچه خداوند در كنار اين نكوهش و ملامت، آنان را از رحمت خويش به كلّى مأيوس نساخته و مشمول فضل و عفو خويش قرار داده است؛ وَلَقَدْ عَفَا عَنْكُمْ وَاللَّهُ ذُو فَضْلٍ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ (2) 136 ولى به هر حال همانگونه كه قرآن اشاره مى كند، آنچنان ترس و وحشت و اضطراب و نگرانى بر فراريان حاكم بود كه به چپ و راست و پشت سرشان توجّهى نداشتند، و فقط

ص: 113

در فكر جايى بودند تا خود را از دسترس دشمن به دور نگهدارند و لذا بعضى از آنان به داخل مدينه و بعضى ديگر به تپه ها ودرّه هاى اطراف اين شهر گريختند. همانگونه كه عده اى به دره هاى كوه احُد و يا شيارها و زير سنگهاى آن پناه بردند.

و در ميان كسانى كه به زير سنگهاى كوه احد فرار كرده بودند

(اصحاب الصخره)

، كسانى بودند سست ايمان و ضعيف العقيده و اين حالت خود را آشكار نمودند و چنين گفتند:

«ليتَ لَنا رَسُولًا الى عَبداللَّه بنِ أُبَيّ فيأخُذَ لَنا أمَنَة مِن أبي سفيان»؛ (1) 137

«كاش كسى داشتيم و به نزد عبداللَّه بن ابىّ، سردسته منافقين، در مدينه مى فرستاديم تا از ابوسفيان براى ما امان بگيرد.»

و بعضى از آنها، همراهان مهاجر خود را اينچنين مورد خطاب قرار دادند:

«يا قَوم إِنَّ مُحمداً قَد قُتلَ فَارْجِعُوا إِلى قَومِكُم قَبلَ أن يَأتُوكُم فَيَقْتُلُوكُم»؛ (2) 138

«دوستان! اكنون كه محمّد كشته شد، شما هر چه زودتر به سوى قوم و قبيله خود، قريش، برگرديد! پيش از آنكه شما را از دم شمشير بگذرانند.»

طبق نظريه دانشمندان تفسير آيه شريفه وَمَا مُحَمَّدٌ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَفَإِن مَاتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلَى أَعْقَابِكُمْ (3) 139 در همين زمينه و در نكوهش اين گروه نازل گرديد. (4) 140 اينجا بود كه انس بن نضر، با اينكه در كنار فراريان بود،

ص: 114

هيجان زده مورد خطابشان قرار داد:

«يا قَومِ إن كانَ مُحمّد قَدْ قُتِل فَإنّ رَبّ مُحَمّد لَم يقتل»؛

«اگر محمّد كشته شد خداى او كه زنده است.» برخيزيد و در راه او با دشمنان بجنگيد! آنگاه گفت: خدايا! من از آنچه اينها مى گويند تبرّى مى جويم و در پيشگاهت اعتذار مى كنم.

«أللّهمَّ إنّي أَعْتذر مِمّا يَقُولُ هؤلاء وَأبْرَءُ إلَيكَ مِمّا جاء بِهِ هؤلاء».

ص: 115

عبدالرحمان بن عوف، سعد بن ابى وقّاص، طلحه، زبير، وابوعبيده جرّاح از مهاجرين بودند و خباب، ابودجانه، عاصم، حارث، سهل بن حنيف، سعدبن معاذ و اسيدبن حضير در شمار انصار بودند. (1) 143 ابن ابى الحديد پس از نقل گفتار واقدى مى نويسد: با اينكه همه مورّخان درباره فرار عثمان اتفاق نظر دارند، امّا درباره عمر بن خطاب به اختلاف سخن گفته اند. واقدى نوشته است: او هم از فراريان است ولى ابن اسحاق وبلاذرى او را از كسانى شمرده اند كه ثابت ماندند، امّا درباره ابوبكر، همه راويانِ اهل سنّت متّفق القولند كه او جزو فراريان نبوده گرچه درباره او نه جنگى نقل شده و نه كشتن يك نفر از دشمنان ولى به هر حال، خود ثبات قدم و عدم فرار يك نوع جهاد است و به تنهايى كافى است؛

«وَإنْ لَم يَكُن نُقِلَ عَنه قتلٌ أو قتالٌ والثبوتُ جهادٌ و فيه وحده كفاية».

ابن ابى الحديد مى افزايد: وامّا راويان و مورّخان شيعه معتقدند كه از صحابه در نزد پيامبرخدا ثابت نمانده است مگر شش نفر: على، طلحه، زبير، ابودجانه، سهل بن حنيف و عاصم بن ثابت و بعضى از مورّخان شيعه هم نقل كرده اند كه از صحابه؛ اعمّ از مهاجر و انصار چهارده نفر ثابت ماندند و ابوبكر و عمر را از اين چهارده نفر به شمار نياورده اند.

او همچنين مى افزايد: اكثر اصحاب حديث نقل كرده اند

ص: 116

كه عثمان سه روز بعد از جنگ؛ به حضور پيامبرخدا آمد، آن حضرت سؤال كرد: عثمان! تا كجا رسيديد؟ (تا كجا فرار كرديد) عرض كرد: تا أعْرَض، پيامبرخدا فرمود:

«لَقَدْ ذَهَبْتُم فِيها عُريضه»

؛ «خيلى گشاد رفتيد!». (1) 144

ص: 117

مى نويسد: يك نفر مصرى در مسجدالحرام به عبداللَّه بن عمر گفت: من از شما سؤالى دارم و آن اينكه: آيا اين مطلب درست است كه عثمان در جنگ احد فرار كرد و در جنگ بدر غايب بود و در بيعت رضوان حضور نداشت؟!

عبداللَّه بن عمر نسبت به هر سه سؤال جواب مثبت داد و عدم حضور عثمان را اينگونه توجيه كرد:

«أمّا فراره يَومَ أُحد فَأَشْهَدُ أنَّ اللَّهَ عَفى عَنْهُ وَغَفَرَ ...»؛ (1) 145

«اما فرار او در جنگ احُد را شهادت مى دهم كه خدا آن گناه او را عفو كرد و او را بخشيد.»

جالب اين است كه: بخارى اين حديث را در باب «مناقب عثمان» و جزو فضائل او نقل كرده است.

2. امام المورّخين، طبرى نوشته است: عثمان بن عفّان به همراه دو نفر از انصار، به نام عقبه و سعد گريختند تا به «جعلب»- كه كوهى است در نزديكى مدينه- رسيدند و پس از سه روز كه در آنجا بودند، نزد پيامبرخدا آمدند؛

(وفرّ عثمان ابن عفّان و عقبة و سعد حتّى بلغوا الجعلب و أقاموا بها ثلاثاً ثمّ رجعوا». (2) 146

3 و 4. همين مطلب را ابن اثير (3) 147 و ابن كثير دمشقى (4) 148 نيز نقل كرده اند.

ص: 118

ص: 119

حمله كرد تا به شهادت رسيد. (1) 150 اين متن را كه مورّخان معروف، ابن اثير (2) 151 و ابن كثير (3) 152 هم نقل كرده اند، گوياى اين واقعيت است كه بر خلاف آنچه ابن ابى الحديد گفته، ابن اسحاق فرار عمر را به صراحت بيان نموده است و به طورى كه در كلام واقدى پيشتر آمد، او تعداد كسانى را كه استقامت نموده اند؛ اعمّ از مهاجرين و انصار، چهارده نفر معرفى مى كند كه نام عمر در ميان آنها ديده نمى شود.

شواهد تاريخى ديگر نيز عدم پايدارى عمر در جنگ احد را تأييد مى كند؛ از جمله اين شواهد اين است كه در دوران خلافتِ وى زنى مراجعه كرد و از بردهاى بيت المال كه در نزد وى بود، درخواست نمود، همزمان، يكى از دختران عمر نيز بر وى مراجعه نمود و از بُردهاى بيت المال خواست. عمر به درخواست آن زن جواب مثبت داد ولى دختر خويش را رد كرد. اطرافيان عمر از عملكرد او تعجّب كرده، اعتراض نمودند كه دختر تو نيز در اين بيت المال داراى سهم بود، چرا او را مأيوس كردى؟!

عمر به اعتراض آنها چنين پاسخ داد:

ص: 120

«إنَّ أبا هذه ثبت يوم أُحد وأبا هذه فرّ يوم أُحد ولم يثبت». (1) 153

«آن زن بر دختر من ترجيح و امتياز دارد؛ زيرا پدر او در جنگ احد فرار نكرد و استقامت ورزيد ولى پدر دختر من گريخت و پايدار نماند.»

با اين توضيح روشن شد كه از مورّخان مورد اعتماد اهل سنّت تنها يك نفر (بلاذرى) آن هم بنا به نقل ابن ابى الحديد ثبات و پايدارى عمر را تأييد نموده است ولى مورخان ديگر او را جزو فراريان مى دانند اگر مورّخ ديگرى با بلاذرى هم عقيده بود، در منابع منعكس مى گرديد و خود ابن ابى الحديد از نقل آن امتناع نمى ورزيد.

ص: 121

ابن ابى الحديد نقل كرد و آن برگرفته از نظريه مورخان ومحقّقان اهل سنّت است، كفايت مى كند؛ زيرا اگر كسى در چنان وضعيت حساس و در اوج حمله دشمن، در ميدان جنگ و در دسترس و در مرئى و منظر دشمن باشد، عاقلانه نيست كه در معرض هيچ حمله و دفاعى قرار نگيرد، نه كسى را به قتل برساند و نه خودش به قتل برسد و نه بر كسى زخمى وارد كند و نه زخمى بر او وارد شود؟!

ص: 122

ص: 123

خلاصه اينكه:

گذشته از دلايل حديثى- تاريخى، اين دلايل و شواهد عقلى موجب شده است كه شيعه بگويد:

ابوبكر هم مانند عثمان و عمر در جبهه جنگ حضور نداشت و از فراريان بود.

ص: 124

او را برگير، حسان گفت من نه نيازى به لباس او دارم و نه به سلاح او!

و بنا به نقلى، پيامبرخدا در مقابل اين عمل صفيه، سهمى بر وى اختصاص داد. (1) 155 سمهودى اين جريان را از طبرانى نقل كرده، مى گويد:

طبرانى و ديگر مورّخان اين حادثه را دليل اين مى دانند كه حسّان بن ثابت آدم فوق العاده جبون و ترسو بوده است. (2) 156

ص: 125

شهداى جنگ احد و شهادت حضرت حمزه

ص: 126

ميان زنده ها است يا در ميان كشته شدگان؟! (1) 158 ابىّ بن كعب عرض كرد: اى پيامبرخدا، من اين خبر را براى شما مى آورم. وى مى گويد: من خود را با سرعت تمام به ميدان و به كنار پيكرهاى شهدا رساندم، پيكر خون آلود سعد را، كه آخرين دقايق زندگى اش را سپرى مى كرد، در ميان آنها يافتم و او را صدا كردم، چشمانش را باز كرد. به او گفتم: سعد! مرا پيامبرخدا فرستاد تا خبر تو را به او برسانم، اكنون چگونه اى؟ به آرامى پاسخ داد: من ديگر از مردگانم، سلام مرا به پيامبرخدا صلى الله عليه و آله برسان و از قول من بگو:

«جَزاكَ اللَّه عَنَّا خَيرَ ماجَزى نَبِيّاً عَنْ امَّتِهِ»

؛ «خداوند تو را از بهترين پاداش هايى كه بر ديگرپيامبران، درراه هدايت امّتشان خواهد داد، برخوردار نمايد.» و نيز سلام مرا به قبيله ام برسان و به آنان بگو: مبادا پيمان شكنى كنيد، اگر يك نفر از شما زنده باشد و دشمن به پيامبرخدا راه پيدا كند، نزد خداوند هيچ عذرى نخواهيد داشت.

ابىّ مى گويد: اين خبر را به رسول خدا صلى الله عليه و آله آوردم، آن حضرت فرمود:

«رَحِمَ اللَّهُ سَعْداً نَصَرَنا حَيّاً و أَوصى بِنا مَيِّتاً»

؛ (2) 159

ص: 127

«خدا رحمت كند سعد را، كه در زنده بودنش ما را يارى رسانيد و در مرگش هم يارى بر ما را توصيه نمود.»

2. يكى ديگر از شهداى جنگ احد، «انس بن نَضْر» است. او هنگامى كه فرار عده اى از صحابه را ديد، گفت:

«أَللّهُمَّ انِّي اعْتَذِرُ الَيْكَ مِمّا صَنَعَ هؤُلاءِ وَ ابرَأُ الَيْكَ مِمّا جاءَ بِهِ هؤُلاءِ»

. «خدايا! من از آنچه اينها (فراريان از صحابه) انجام دادند، در پيشگاهت اعتذار و از آنچه اينان (مشركين) آورده اند، تبرّى مى جويم.»

آنگاه وارد جنگ شد و به شهادت رسيد. نوشته اند كه در پيكرش بيش از هشتاد زخم بود و كسى نتوانست او را بشناسد، مگر خواهرش «ربيّع» آن هم از طريق انگشتانش كه از زيبايى خاصى برخوردار بود. (1) 160 3. به هنگام مراجعت پيامبرخدا و اصحابش از احد، زنان مدينه به استقبال آمدند، بانويى از قبيله «بنى دينار» پيش آمد و از كشته شدگان در جنگ پرسيد. به او گفتند همسر، پدر و برادرت، هر سه از كشته شدگانند. او به اين خبر توجهى نكرد و پرسيد: پيامبر چه شد؟! گفتند: به سلامت برگشته است. گفت او را به من نشان دهيد و چون پيامبرخدا را ديد گفت:

ص: 128

«كُلُّ مُصيبةٍ بَعْدَكَ جَلَلٌ»؛ (1) 161

«همه مصيبت ها با سلامتى تو كوچك است!» و بدين گونه در مصيبت و فراق سه تن از عزيزانش، صبر و بردبارى را پيش گرفت. (2) 162

ص: 129

«عَلَى قَائِمَةِ الْعَرْشِ مَكْتُوبٌ حَمْزَةُ: أَسَدُ اللَّهِ وَ أَسَدُ رَسُولِهِ وَ سَيِّدُ الشُّهَدَاءِ». (1) 164

ص: 130

«يا رَسُول اللَّه، وَالَّذي انْزَلَ عَلَيكَ الكِتابَ لُنُجادِلَنَّهُمْ» (1) 165

«اى پيامبر خدا، سوگند به خدايى كه قرآن را بر تو فرستاد، در مقابل دشمن تا آخرين نفس مبارزه سختى خواهيم كرد.»

ص: 131

حمزه روز جمعه، (يك روز قبل از جنگ)، و روز شنبه كه جنگ واقع شد، روزه دار بود و با دهان روزه با دشمن مواجه گرديد و به شهادت رسيد.»

ص: 132

زيرا او به هنگام جنگ آن چنان به خشم مى آيد كه زير پاى خود را نمى بيند! (1) 168 جبير بن مطعم به وعده اش وفا نمود و پس از مراجعت وحشى به مكه او را آزاد كرد.

2. و ديگر كسى كه وحشى را بر اين جنايت تشويق كرد و در به شهادت رسانيدن حمزه نقش اساسى داشت، هند همسر ابوسفيان بود.

او كه در چرب زبانى و زيبايى زبانزد مردم مكه بود (2) 169 و از فتاكى و بى باكى وحشى و از پيمانش با جبير آگاهى داشت، با وى ملاقات نمود و بر انجام مأموريتى كه برعهده گرفته بود تأكيد و ترغيب كرد و در مقابل قتل يكى از سه نفر كه جبير پيشنهاد داده بود، جايزه بزرگى را بر وى وعده داد. پاسخ وحشى به هند همان بود كه به جبير داده بود، ولى در قتل حمزه او را اميدوار ساخت و لذا در طول راه هر وقت وحشى و هند به همديگر مى رسيدند هند او را با اين جمله خطاب مى كرد و بر تصميمش تشويق مى نمود:

«وَيهاً يا أَبا دسمة اشْفِ وَاسْتشْفِ»؛ (3) 170

«به هوش باش اى ابا دسمه (كنيه وحشى است) تا دل ما را آرام و خودت را آزاد كنى.»

ص: 133

و امّا از وحشى بشنويم:

بر اساس نقل مورّخان، وحشى خود گفته است كه: در اثر اين تشويق ها، به همراه مشركان وارد منطقه احد گرديدم و مترصد بودم تا به آزادى خويش و به جوايز هند نايل گردم. او كه در «حربه» (1) 171 اندازى فن آور بود و در اصابت هدف كمتر خطا مى كرد، مى گويد: در اوج درگيرى جنگ، براى دست رسى به حمزه وارد ميدان شدم و در پى فرصت مناسب لحظه شمارى مى كردم و در پشت هر درخت و قطعه سنگى مخفى مى شدم تا بلكه حمزه در تير رس من قرار گيرد؛

«... اسْتَتِرُ مِنْهُ بِشَجَرة أَوْ بِحَجر لِيْدنُو مِنّي ...».

در اين هنگام حمزه در ميدان ظاهر گرديد كه با هر كس روبه رو مى شد يا او را فرارى مى داد و يا با ضربتى از كار مى انداخت. حمزه در ميدان با دو علامت شناخته مى شد؛ يكى آنكه با دو دست و با دو شمشير مى جنگيد و ديگر اينكه پَرِ شتر مرغى به كلاه خودش نصب مى كرد.

وحشى مى گويد: در اين ميان «سباع بن عبدالعزّى» از سران سپاه شرك به مصاف حمزه درآمد و حمزه فرياد مى زد:

«هَلُمَّ إِلىَّ، يا ابنَ مُقَطَّعَهِ البُظور»

، «اى پسر زن پست، به سوى من آى»، آنگاه به وى حمله نمود. در اين درگيرى و جنگ و گريز بود كه به كمين گاه من نزديك شد. او كه مانند شير ژيان به

ص: 134

كسى مجال تحرك نمى داد، در موقعيت مناسبى در مقابل من قرار گرفت و من به «حربه» ام تكان سختى وارد كردم و حمزه را نشانه گرفتم حربه به زير شكم (1) 172 حمزه اصابت كرد و از پشتش سر درآورد! او هم به من هجوم آورد ولى توانش را از دست داده بود و در چند قدمى بر زمين افتاد. و اين در حالى بود كه در اثر درگيرى شديد، هيچ يك از مسلمانان متوجه اين جريان نبودند و لذا من در گوشه اى صبر كردم و مطمئن شدم كه حمزه ديگر زنده نيست. به سويش برگشتم و حربه را برگرفتم و مژده قتل او را كه هدفى جز آن نداشتم، بر لشكريان رسانيدم. (2) 173 در روايتى از امام صادق عليه السلام آمده است كه حربه وحشى به زير گلوى حمزه اصابت كرد و چون بر زمين افتاد، دشمن از هر طرف بدو حمله آورد و با ضربه هاى متعدّد و كارى و به صورت قتل صبر او را به شهادت رساندند. در اينجا بود كه وحشى سينه آن حضرت را شكافت و كبدش را براى گرفتن جايزه نزد هند برد، هند كبد را در دهان گذاشت و خواست آن را بجود و ببلعد ولى كبد در دهانش مانند قطعه استخوانى شد و آن را بيرون انداخت. (3) 174

ص: 135

ص: 136

دست و پايش را قطع كرد.»

طبرى مى نويسد: هند پس از انجام اين جنايت، در بالاى سنگ بزرگى قرار گرفت و مسلمانان را مورد خطاب قرار داد و اشعار معروف خود را با صداى بلند خواند.

اشعار هند، كه بيشتر مورّخان آن را نقل كرده اند چنين است:

نَحنُ جَزَيناكُم بِيَوم بَدرٍوَالحَربُ بَعدَ الحَرب ذات سعْرٍ

ما كان عَن عُتْبَةَ لي مِن صَبرٍوَلا أخى وَ عَمِّهِ وَبَكْري

شَفَيتُ نَفْسي وَ قَضَيتُ نَذْري شَفيت وَحشي غَليل صَدري

فَشُكر وَحشيّ عَلَيَّ عُمري حتّى تَرم أَعْظمي في قبري (1) 177

«اين كشتار، پاداش ما بود بر شما از جنگ بدر؛ زيرا جنگ پس از جنگ است كه ارزش دارد.»

«در مصيبت عتبه و برادرم و عمويم و بكر صبرم به آخر رسيده بود.»

«و اكنون شفا يافتم و نذرم را ادا كردم؛ وحشى! تو بودى كه بر عهد خود با من وفا كردى و غم را از سينه ام زدودى.»

«بر من است كه تا زنده ام شكرگزار وحشى باشم بلكه تا پوسيدن استخوان هايم در درون قبرم سپاسگزارش گردم.»

ص: 137

ابن اسحاق مى گويد: از جمله اشعارى كه هند پس از مثله كردن پيكر حمزه مى خواند، اين بود:

شَفَيتُ مِنْ حَمْزَةَ نَفسي بأُحُدحَتّى بَقَرتُ بَطْنَهُ عَنْ الكَبِد

اذْهَبَ عَنّي ذاكَ ماكنتُ أَجِدُمِن لَذعة الْحُزْنِ الشَّدِيد الْمُعْتَمد

«من از كينه اى كه از حمزه در دل داشتم، در احد تشفّى يافتم، آنگاه كه شكم او را تا كبد شكافتم.»

«اين عمل ناراحتى مرا از ميان برد كه مدام به صورت اندوه شديد بر من فرود مى آمد.». (1) 178

ص: 138

ابوسفيان گفت:

«وَيحَك اكتمها عَنّي فَإِنَّها كانَتْ زلّةً»

؛ «لغزشى بود روى داد، فاش نكن!» (1) 180

ص: 139

مصيبت تو نيست.»

و نيز فرمود:

«وَ اللَّه ما وَقفتُ مَوقِفاً أغيَظ عَلَىَّ مِن هذا الْمَكان»؛ (1) 182

«به خدا سوگند تا كنون چنين مصيبت سختى بر من روى نداده بود.»

در آن حال بود كه فرمود: هم اكنون جبرئيل نازل شد و اين مژده را به من داد:

«إِنَّ حَمزةَ مَكْتُوبٌ في السَّماوات السَّبْعِ حَمْزَةَ بْنَ عَبْدالمُطَّلب أَسَد اللَّه وَ أَسَدُ رَسُولِه»؛ (2) 183

«در آسمان هاى هفتگانه نوشته شده است كه حمزه شير خدا و شير پيامبرخدا است.»

و در روايت ديگر از جابر بن عبداللَّه انصارى نقل شده است كه چون رسول خدا صلى الله عليه و آله جسد عمويش را ديد گريه كرد و چون ديد او را مثله كرده اند،

«شَهِق»

، با صداى بلند گريست. (3) 184 باز روايت شده است كه پيامبر صلى الله عليه و آله چون بدن مثله شده حمزه عليه السلام را ديد، فرمود:

«رَحِمَكَ اللَّه يا عَمّ فَقَد كُنتَ وَصُولًا لِلرَّحِم فَعُولًا بِالْخَيْرات»؛ (4) 185

«اى عمو، خداوند تو را رحمت كند كه در زندگى ات نسبت به ارحام خود ايفاى وظيفه كردى و آنچه نيكى بود انجام دادى.»

ظاهراً منظور آن حضرت از اين جمله، اين است كه تو در

ص: 140

دوران زندگى و تا آخرين نفس وظيفه خود را نسبت به رحم، كه من هستم انجام دادى؛

«وَصُولًا لِلرَّحِم»

؛ و آنچه خير و نيكى و فداكارى براى حفظ اسلام در مقابل كفر و الحاد بود، از خود نشان دادى؛

«فَعُولًا بِالْخَيرات».

آنگاه عباى خويش را به روى پيكر حمزه انداخت و چون عبا كوتاه بود و تمام پيكر را پوشش نمى داد، روى پاهاى او را با علف هاى بيابان پوشانيد.

ص: 141

اينجا بود كه اين آيه شريف نازل گرديد: وَإِنْ عَاقَبْتُمْ فَعَاقِبُوا بِمِثْلِ مَا عُوقِبْتُمْ بِهِ وَلَئِنْ صَبَرْتُمْ لَهُوَ خَيْرٌ لِلصَّابِرِينَ؛ (1) 188 «اگر مجازات كرديد، به همان اندازه كه بر شما ضربه وارد شده است مجازات كنيد و اگر صبر كنيد براى صبر كنندگان بهتر است.»

بخش دوم اين نقل

«لَئِنْ ظَفَرتُ لأمثلنّ ...»

و نزول آيه وَإِنْ عَاقَبْتُمْ ... از جهاتى مورد سؤال و قابل بحث است؛ زيرا:

اولًا:

لازم مى آيد كه گفتار آن بزرگوار، با عملش منافات داشته باشد، بدين جهت كه در همان حال كه پيامبر در كنار پيكر عمويش قرار گرفته بود و مى فرمود

«لئن ظفرت ...»

تعداد بيست و هشت نفر از اجساد مشركين را مى ديد كه به روى خاك افتاده اند و اگر بنا بود از قريش كسى را مثله كند، دستور مى داد همان اجساد را مثله مى كردند.

ثانياً:

نزول آيه شريفه در جنگ احد و درباره شخص پيامبرخدا از نظر محقّقان پذيرفته نيست؛ مثلًا مرحوم قمى از قدماى مفسران مى گويد: اين آيه شريفه وَإِنْ عَاقَبْتُمْ ...، از آيات سوره نحل است و اين سوره مكّى است و اگر آيه به جنگ احد و به موضوع مثله مربوط مى شد، بايد در سوره آل عمران، كه بيشتر آيات مربوط به جنگ احد در اين سوره آمده است، قرار مى گرفت؛

«فَهذِهِ الآية في سُورة النّحْل وَ كانَ يَجِبُ

ص: 142

أنْ يَكُونَ فِي هذِهِ السّورَة». (1) 189

علّامه طباطبايى از آيه شريفه، يك مفهوم عام استفاده كرده و مخاطبان را همه مسلمانان دانسته است. اين مفسّر بزرگ آيه را به طور اجمال چنين معنى مى كند و مى گويد: سياق آيه شريفه، نشان گر آن است كه مخاطب آن، همه مسلمانان هستند و مفهوم آيه اين است كه شما مسلمانان اگر در مقابل آزار و اذيت مشركان خواستيد مجازاتشان كنيد، چون آزار آنها نسبت به شما، در جهت ايمان شما و در جهت مخالفت شما با خدايان آنها بود، پس مجازات شما هم بايد در همين جهت و فقط بر اساس شرك و الحاد آنها باشد و عمل شما خالص براى خدا انجام گيرد و هيچ شائبه ديگرى بر آن راه نيابد. (2) 190 به طورى كه ملاحظه مى كنيد از نظر مرحوم علّامه، آيه شريفه داراى جنبه عمومى است و به موضوع مُثله ارتباطى ندارد و اگر مربوط به مثله هم باشد، باز هم جنبه عمومى دارد و مخاطب آن، همه مسلمانان حاضر در جنگ هستند نه شخص پيامبرخدا و بعضى شواهد تاريخى هم آن را تأييد مى كند؛ از جمله در سيره حلبيه آمده است كه «ابو قتاده» يكى از ياران پيامبر صلى الله عليه و آله با مشاهده مثله شدن حضرت حمزه تصميم گرفت اجساد مشركان را مثله

ص: 143

نمايد و رسول اللَّه صلى الله عليه و آله خود از اين عمل نهى كرد. (1) 191 و در بعضى منابع آمده است كه وقتى اصحاب پيامبرخدا حزن شديد آن حضرت را نسبت به عمويش حمزه ديدند، گفتند: «به خدا سوگند اگر روزى بر قريش پيروز شويم از آنان چنان مثله خواهيم كرد كه در تاريخ عرب سابقه نداشته باشد؛

«لَئِنْ اظْفَرَنا اللَّهُ بِهِم يَوماً مِنَ الدّهر نمثّلنّ بهم مُثلة لم يُمثّلها أحد مِنَ العرب» (2) 192

و اين نقل نيز مؤيد عمومى بودن آيه شريفه است كه آيه در واقع پاسخى است بر اين نوع افكار قومى و تعصب قبيله اى.

مطلب دوم:

نقل مى كنند پيامبرخدا صلى الله عليه و آله با مشاهده بدن مثله شده عمويش فرمود:

«لَولا أَنْ تَحْزَنَ صَفيّة وَ يَكُون سُنَّة مِن بَعدي لَتَرَكْتُهُ حَتّى يَكُونَ فِي بطون السباع و حواصل الطير»

و به نقل ديگر:

«لَتَرَكْتُهُ حَتّى يُحشَر مِن بطون الطير و السباع». (3) 193

«اگر نبود حزن و اندوه صفيه و اگر نبود اينكه در ميان مسلمانان سنت عملى باشد، پيكر حمزه را دفن نمى كردم تا در شكم وحوش و طيور قرار گيرد يا از شكم وحوش و طيور محشور شود.»

و اين گفتار پيامبرخدا نيز جاى ترديد است و بايد صحّت

ص: 144

آن مورد بحث قرار گيرد زيرا:

اولًا:

گذاشتن پيكر شهيدى در روى خاك هاى گرم و در مقابل آفتاب سوزان و قرار دادن آن در معرض هجوم طيور و درندگان، با تدبير و حكمت پيامبرخدا سازگار نيست؛ زيرا اين عمل نه تنها انتقام گرفتن از دشمن و اداى حق آن شهيد بزرگوار نيست، بلكه با توجه به اينكه طبق دستور اسلام و سنت پيامبرخدا، تجليل ميّت هر مسلمان و تكريم پيكر هر شهيد در دفن او است، اين عمل نسبت به حمزه عليه السلام نوعى وهن و تحقير هم تلقّى مى شود.

ثانياً:

اخلاق كريمه پيامبر در جنگ بدر، اجازه نداد اجساد مشركين در بيابان رها شود و لذا دستور داد همه آنها را در چاه بريزند و مستور نمايند، پس چگونه متصوّر است كه شهيد بزرگوارى مانند حمزه سيد الشهدا در مقابل وحوش و روى خاك هاى سوزان بيابان احد بماند؟!

ولى به هرحال، چون اين دو مطلب ازطريق غير شيعى نقل گرديده است، ما در نقد آنها به همين اندازه بسنده مى كنيم.

ص: 145

كه برگردى، صفيه گفت: چرا برگردم؟ من شنيده ام كه برادرم را مثله كرده اند و مى خواهم با پيكر مثله شده اش ديدار كنم ولى بدان كه تحمل همه اين مصائب در راه خدا سهل است و به هر چه در اين راه پيش آيد راضى ام و از خدا صبر و پاداش مى طلبم.

زبير چون گفتار صفيه را به رسول اللَّه عرض كرد، حضرت فرمود:

«خَلِّ سَبيلَها»

؛ «پس او را آزاد بگذار!» چون چشم صفيه به بدن قطعه قطعه شده برادرش افتاد، گفت: انّا للَّهِ وَ انّا الَيهِ راجِعُون ...، آنگاه درباره او دعا و استغفار كرد. (1) 194 ابن ابى الحديد از واقدى نقل مى كند كه چون صفيه به احد آمد، انصار مانع شدند كه نزد پيامبرخدا بيايد ولى آن حضرت فرمود

«دَعُوها»

؛ «مانعش نشويد.» و صفيه نزد پيامبر صلى الله عليه و آله نشست و شروع به گريه كرد. او كه گريه مى كرد، پيامبرخدا هم مى گريست و چون صدايش به گريه بلند مى شد پيامبرخدا هم بلند مى گريست؛

«فجعلت اذا بكت يبكي رسول اللَّه و اذا نشجت ينشج رسول اللَّه»

. فاطمه زهرا عليها السلام هم در كنار آنان بود و گريه مى كرد و پيامبرخدا هم به همراه او گريه مى كرد. آنگاه فرمود:

«لَنْ أَصاب بمثل حمزة أبداً»

، سپس خطاب به صفيه و فاطمه زهرا عليها السلام فرمود: بشارت مى دهم بر شما كه جبرئيل، نازل گرديد و به من خبر داد:

ص: 146

«إِنَّ حمزةَ مكتوبٌ فى أَهْلِ السّماواتِ السَّبْع حَمزةبْن عبدالمطلّب اسَدُاللَّه وَ اسَدُ رَسُولِهِ». (1) 195

ص: 147

در كنار پيكر حمزه قرار داد و به هر دو نماز خواند و سرانجام بر پيكر عمويش هفتاد و دو نماز گزارد. (1) 197

ص: 148

به مدينه منتقل گرديد، چون اين خبر به پيامبرخدا صلى الله عليه و آله رسيد، از اين عمل منع كرد و فرمود:

«ادفنُوهُم حَيثُ صُرِعُوا»؛

«در همانجا كه به شهادت رسيده اند، دفن كنيد.» و چون دستور پيامبر به مدينه رسيد و جنازه «شماس مخزومى) هنوز دفن نشده بود، او را به احُد برگرداندند و در همانجا به خاك سپردند. (1) 200 پيامبرخدا در بالاى سر هر يك از شهدا قرار مى گرفت، جمله اى در مقام ارجمند شهادت و رتبه و درجه والاى شهدا در قيامت بيان مى كرد؛ از جمله اينكه مى فرمود:

«أَنَا شَهيدٌ عَلى هؤُلاءِ أَنَّهُ ما مِن جَريحٍ يُجْرَحُ في اللَّه إِلّا وَ اللَّهُ يَبعَثُهُ يَومَ القِيامَة و جُرحه يَدمى اللَّونُ لَونُ دَمٍ وَ الرِّيحُ ريحُ مِسكٍ».

«من شهادت مى دهم كه كسى در راه خدا مجروح نمى شود مگر اينكه خداوند در روز قيامت او را در حالى محشور مى كند كه از جراحت او خون جارى است، رنگ آن رنگ خون و بويش بوى مشك است.»

آنگاه مى فرمود:

«انْظُرُوا أَكثر هؤُلاءِ جمعاً لِلقرآن، فَاجْعَلُوه أَمام اصحابه في الْقَبر». (2) 201

ص: 149

«هر يك از اين شهدا بيشتر قرآن بلد است، در داخل قبر، پيش روى همقبرش قرار دهيد.»

ص: 150

تنهايى در يك قبر دفن گرديد و در دفن او چند نفر شركت داشتند؛ از جمله امير مؤمنان عليه السلام و ابوبكر و عمر و زبير داخل قبر شدند و اين در حالى بود كه پيامبرخدا صلى الله عليه و آله با حالت تأثر در كنار قبر نشسته بود و بر خاكسپارى او نظارت مى كرد. (1) 204

ص: 151

ص: 152

فيبكينّ عَلى عَمّ رَسُولِ اللَّه صلى الله عليه و آله». (1) 205

ابن اسحاق اضافه مى كند كه چون صداى گريه اين بانوان از كنار مسجد «و مجلس عزا» به گوش پيامبرخدا رسيد، از منزل خود حركت كرد و به ميان آنها رفت و چنين فرمود: خدا بر شما رحمت كند كه با وجود خويش مرا يارى و مواسات نموديد به خانه هاى خود برگرديد و

«ارجعْنَ يَرْحَمَكنَّ اللَّهَ فَقَدْ آسَيتُنَّ بِأَنْفُسِكُنَّ»

واقدى متوفاى 207 پس ازنقل مطلب بالا، مى نويسد: بر اساس همان مراسم، رسم زنان مدينه تا امروز چنين است كه اگر يكى از عزيزانشان از دنيا برود، اول بر حمزه گريه و عزادارى مى كنند سپس بر عزيز از دست رفته خود

«فَهُنَّ إِلَى الْيَومِ إِذا ماتَ الْمَيِّت مِنَ اْلأنْصار بَدَأ النّساء فَبَكَينَ عَلى حَمزة ثُمَّ بَكَينَ عَلى مَيِّتِهِنَّ». (2) 206

ص: 153

پيامبرخدا چرا اندوهگين بود؟!

ص: 154

و انزجارش هم براى خدا بود.

آرى، معيار اندوه پيامبرخدا بر حمزه، بر ارتباط حمزه با خدا بر مى گردد و حزن پيامبر بر وى به مقياس خسارت فقدان او نسبت به اسلام بود و گرنه همانگونه كه حمزه عموى پيامبر است، ابولهب نيز عموى پيامبر بود ولى هيچ عداوت و دشمنى مانند عداوت و دشمنى ابولهب نسبت به پيامبرخدا و هيچ آزار و اذيّتى مانند اذيت او نسبت به آن حضرت نبود و به همين نسبت انزجار پيامبرخدا از وى، و در مقابل اين دورى و انزجار متقابل، عنايت و علاقه پيامبرخدا صلى الله عليه و آله را مى بينيم نسبت به سلمان كه مى فرمود: نگوييد سلمان فارسى، بگوييد سلمان محمّدى! تا آنجا كه درباره او فرمود:

«سَلْمانُ مِنّا اهْل الْبَيت».

شاعر مى گويد:

كانت مودّة سلمان له رحماًولم يكن بين نوح وابنه رحم (1) 207

همانگونه كه عملكرد هند و ابوسفيان با پيكر آن شهيد عزيز و اهانت ابوسفيان بر قبر شريفش در دوران خلافت عثمان و تصميم معاويه بر محو اثر قبر او پس از گذشت بيش از چهل سال از جنگ احد (2) 208 همه اينها دليل روشن بر نقش مؤثر آن بزرگوار در اعلاى كلمه حق و در هم كوبيدن شرك و الحاد بود.

ص: 155

ص: 156

4. اى ابا يعلى! با شهادت تو اركان دين به لرزه درآمد تويى كه بزرگ منش بودى.

5. درود خدا بر تو باد در بهشت برين به همراه نعمتهاى دائمى آن.

6. اى بنى هاشم، اى نيكان روزگار، در اين مصيبت بزرگ هم صبر پيشه كنيد كه همه كارهاى شما نيك و زيبا است.

ص: 157

صيرفى نقل شده است در اختيار خوانندگان ارجمند قرار مى دهيم:

او ميگويد ما روزى در محضر امام باقر عليه السلام بوديم در ضمن گفتگو سخن از حوادث بعد از پيامبرخدا صلى الله عليه و آله بميان آمد و اينكه مسلمانان چگونه و چرا دست از يارى امير مؤمنان عليه السلام برداشتند و او را در آن شرائط تنها گذاشتند يكى از حاضرين از امام عليه السلام سؤال كرد

«أَصْلَحَكَ اللَّهُ فَأَيْنَ كَانَ عِزُّ بَنِي هَاشِمٍ وَ مَا كَانُوا فِيهِ مِنَ الْعَدَدِ

»؛ (1) 210 «نيروى بنى هاشم وافراد كارآمد اين خاندان كجا رفتند؟»

امام باقر عليه السلام در پاسخ وى فرمود: مگر از بنى هاشم چند نفر مؤثر و كارآمد باقى مانده بود؟ جعفر و حمزه كه هر دو به شهادت رسيده بودند و نمانده بود با على عليه السلام مگر دو نفر ضعيف و كم مايه؛ عباس و عقيل. سپس فرمود: به خدا سوگند اگر حمزه و جعفر زنده بودند، از جان خود مى گذشتند و از رسيدن آن دو نفر به خلافت مانع مى شدند. (2) 211

ص: 158

مطرح نموده است و ما خلاصه آن را در اينجا نقل مى كنيم:

او مى گويد: من از استاد خويش ابو جعفر يحيى بن محمد نقيب پرسيدم: به نظر شما اگر به هنگام وفات پيامبرخدا صلى الله عليه و آله حمزه و جعفر زنده بودند، آيا حاضر بودند با علىّ بن ابى طالب به عنوان خليفه و جانشين پيامبر صلى الله عليه و آله بيعت كنند؟!

نقيب در پاسخ گفت: آرى، بيعت مى كردند و سريعتر از آنچه تصوّر كنى!

ابن ابى الحديد مى گويد: به استادم گفتم: اين پاسخ شما درباره جعفر درست است ولى درباره حمزه به دلايلى چند، تصوّر من به عكس آن است؛ زيرا:

1. حمزه مردى بود شجاع داراى روح قوى و محكم و قاطع و برخوردار از همّتى بلند كه بر شخصيت و برترى خويش ايمان داشت و خود را بالاتر از ديگران مى دانست.

2. او عموى على بن ابى طالب و از نظر سن چند سال از او بزرگتر بود كه اين هر دو مى تواند در فكر و انديشه هر انسانى مؤثر و نقش آفرين باشد.

3. شجاعت و پيروزى هاى او در جنگهاى مختلف، معروف و براى همه مسلّم است كه او چگونه فرماندهى اين جنگها را به عهده مى گرفت و پيروزى بر دشمن را براى اسلام و مسلمانان به ارمغان مى آورد و لذا من فكر مى كنم اگر او به هنگام رحلت پيامبرخدا صلى الله عليه و آله زنده بود به جاى بيعت با على و قبول خلافت او، خود را به اين مقام اولى و مستحق مى دانست.

نقيب گفت آنچه درباره سجايا و اوصاف حميده حمزه

ص: 159

گفتى صحيح است ولى در اين ميان از يك نكته غفلت نمودى و آن اينكه او ذاتاً نسبت به اسلام داراى عقيده راسخ و نسبت به پيامبر صلى الله عليه و آله داراى تصديق خالص و غير قابل تزلزل بود و اگر عمرش وفا مى كرد و توجّهات خاص پيامبرخدا را نسبت به على بن ابى طالب بيشتر از آنچه مى دانست مشاهده مى كرد، بيش از پيش موجب خضوع و تواضع او در مقابل على مى گرديد و طبعاً او خواست خدا و خوشنودى پيامبرش را بر آنچه تو گفتى مقدم مى داشت.

ابوجعفر نقيب اضافه نمود و اما آنچه گفتى كه حمزه عموى على و از نظر سنّ و سال از وى بزرگتر بود، آنهم درست است و پاسخ آن اين است كه همان حمزه و عباس هم عموى پيامبرخدا و هم بزرگتر از وى بودند ولى در عين حال ديدى كه چگونه از فرزند برادرشان پيروى نمودند و رياست او را با جان و دل پذيرفتند و دعوتش را اجابت كردند و باز ديدى كه ابوطالب با اينكه جدّ پيامبرخدا و رييس بنى هاشم و اولين شخصيت در ميان اقوام و عشيره اش بود و محمد صلى الله عليه و آله در حالى كه دست پرورده و بزرگ شده در دامن او و به منزله يكى از فرزندان او بود، چگونه در برابرش خاضع گرديد و نبوّتش را تصديق نمود و بر اوامرش مطيع شد و همانگونه كه افراد عادى شخصيتهاى بزرگ را مدح و ثنا مى گويند، درباره محمد مديحه سرايى نمود:

وأبيض يستسقى الغمام بوجهه ثمال اليتامى عصمة للأرامل

ص: 160

يطيف به الهلاك من آل هاشم فهم عنده في نعمة و فواضل (1) 213

«وا حمزتاه و لا حمزة لي اليوم». (2) 214

ابن ابى الحديد درمورد ديگر مى گويد: پس از حادثه سقيفه، امير مؤمنان عليه السلام متألم و متظلّم بود و آه مى كشيد و يارى مى طلبيد و آنگاه كه او را وادار به بيعت كردند، به قبر پيامبر اشاره كرد و خطاب به پيامبرخدا چنين گفت:

يا

... ابْنَ أُمَّ إِنَّ الْقَوْمَ اسْتَضْعَفُونِي وَ كادُوا يَقْتُلُونَنِي ... (3) 215

و همچنين مى گفت:

«وا جعفراه و لا جعفر لي اليوم وا حمزتاه و لا حمزة لي اليوم»؛ (4) 216

«اى جعفر به دادم برس و امروز جعفر نيست، اى حمزه به دادم برس وامروز حمزه نيست.»

ص: 161

ولى از هيچيك از آن دو، فرزندى باقى نماند، گرچه يعلى داراى پنج فرزند بود اما همه آنها در حال حيات او از دنيا رفتند، بى آنكه فرزندى از داشته باشند و با اينكه يعلى و عماره به هنگام ارتحال پيامبرخدا صلى الله عليه و آله در سنّ بالا بودند، ولى از هيچ يك از آنها حديثى نقل نشده است و دختر حمزه آمنه و امّ ابيها ناميده مى شد كه با عمران بن ابى سلمه مخزومى ازدواج كرده بود و بر اساس رواياتى كه نقل شده، قبل از ازدواج او با عمران به پيامبرخدا عرض كردند: چرا با دختر عمويت، آمنه ازدواج نمى كنى كه در ميان قريش به نيكى و شايستگى ضرب المثل است؟! پيامبرخدا فرمود: او دختر برادر رضاعى من است و خداوند همانگونه كه ازدواج كردن با يكعده از اقوام نسبى را حرام كرده، ازدواج با اقوام رضاعى را هم در آن محدوده تحريم نموده است

«أَنَّ اللَّهَ تَعَالَى حَرَّمَ مِنَ الرَّضَاعَةِ مَا حَرَّمَ مِنَ النَّسَبِ». (1) 217

ص: 162

ص: 163

تلاش دشمنان براى مخدوش كردن شخصيت حمزه عليه السلام

ص: 164

به خود گرفت؛ زيرا پس از شهادت آن حضرت در ميدان جنگ، نه امكان جنگ مجدد با وى بود و نه متهم ساختن او به كفر و الحاد؛ همان روشى كه درباره اميرمؤمنان به كار گرفتند. (1) 218 لذا در مرحله نخست تصميم گرفتند پيكر آن حضرت را به همراه ساير شهداى احد، به نقاط مختلف انتقال دهند و اثر قبر وى را كه نماد مظلوميت و دفاع جانانه او از اسلام و نيز نمادى از جنايات بنى اميه بود، از ميان ببرند و فكر مى كردند با اين حركت مى توانند شخصيت اورا به تدريج به فراموشى بسپارند و لكّه ننگ جنايت هولناك و مُثله كردن او را از پيشانى عاملان آن و مدّعيان خلافت و جانشينى امروز پيامبر خدا صلى الله عليه و آله بزدايند و بر همين اصل، طبق دستور معاويه حفر قنات و اجراى آن از ميان قبور شهداى احد طرح ريزى و در مدينه اعلان عمومى كردند كه هريك از خانواده شهدا پيكر شهيد خود را به جهت در امان ماندن از جريان آب، به نقطه ديگر از شهر مدينه انتقال دهند. روشن است كه مقصد اصلى در اين طرح، انتقال پيكر حضرت حمزه و محو اثر قبر او بود، ولى به طورى كه در صفحات آينده ملاحظه خواهيد كرد، در اثر كرامت شهدا و سالم بودن اجساد پاكشان، اين سياست خيالى با شكست مواجه گرديد و معاويه در حذف فيزيكى اثر قبر

ص: 165

حضرت حمزه ناكام ماند. بدين جهت بود كه درباره آن بزرگوار، سياست ديگر و راه خطرناكتر و بزرگترى برگزيدند و براى اعمال خصومت و دشمنى خويش درباره او، از راه فرهنگى وارد شدند تا شخصيت او را مخدوش كنند و همه فضايل و تلاشها و پيروزيهاى سيد شهيدان و در نهايت جنايت وحشى حبشى را، كه با ترغيب و تشويق ابوسفيان و هند مرتكب شده بود، براى هميشه به فراموشى بسپارند و اين سياست را در سه بُعد مختلف به كار گرفتند:

الف:

كتمان فضايل حضرت حمزه.

ب:

نكوهش و تقبيح وى.

ج:

تبرئه قاتل او.

و ما اكنون، با توجه به اهميت موضوع، به توضيح اين ابعاد سه گانه مى پردازيم:

ص: 166

و لذا درباره حضرت حمزه، هيچ فضيلتى و نكته مثبتى ذكر نكردند و از نقش آن بزرگوار در پيشرفت اسلام و درهم كوبيدن كفر، مطلبى نگفتند و ننوشتند؛ زيرا بيان اين حوادث و فضايل، سرانجام به ضرر آنان و موجب نفرت و انزجار از پدران و اجدادشان مى شد كه پرچم شرك و بت پرستى را بدوش مى كشيدند.

بنابراين، نه تنها ابعاد شخصيت او را به فراموشى سپردند و از وى ذكرى به ميان نياوردند، بلكه او را از صف اقوام و عشيره پيامبر خدا و از رديف صحابه و ياران آن حضرت هم كنار گذاشتند كه گويا شخصيتى به نام حمزه وجود نداشته و اين ديد و حركت با مرور زمان گسترش يافت و به نسلهاى آينده منتقل گرديد؛ به طورى كه ما امروز و پس از گذشت قرنها شاهد آن هستيم.

اين پديده شوم را مى توان در منابع حديثىِ دست اول و مورد اعتمادِ اهل سنت به وضوح مشاهده كرد؛ زيرا در اين كتابها معمولًا بخش مستقلى بنام «كتاب الفضائل» عنوان و به هر يك از اقوام و عشيره پيامبر خدا و همچنين درباره هر يك از اصحاب و ياران مشهور آن حضرت باب مستقلى اختصاص يافته است.

براى نمونه، در باب فضايل اقوام پيامبر، فضايل عباس بن عبدالمطّلب، جعفربن ابى طالب، عبداللَّه بن جعفر و فضائل زبير پسر عمه پيامبر خدا و ... نقل شده است.

و دربخش فضايل اصحاب پيامبر صلى الله عليه و آله گذشته از خلفا، از

ص: 167

سعدبن ابى وقاص، عبداللَّه بن سلام، عبداللَّه بن عمر، ابوهريره ابوموسى اشعرى و بالاخره براى ذكر فضايل ابوسفيان (1) 219 و معاويه (2) 220 بابى مستقل اختصاص يافته و در اين ميان تنها كسى كه از وى ذكرى به ميان نيامده و حتى در رديف عباس بن عبدالمطّلب و عبداللَّه بن جعفر و يا در صف ابوهريره و معاويه و ابوسفيان قرار نگرفته است حمزةبن عبدالمطّلب، عموى پيامبر خدا و فاتح جنگ بدر و شهيد مثله شده جنگ احد مى باشد گويى پيامبر خدا نه عمو و برادر رضاعى به نام حمزه داشته، نه صحابه اى بنام ابوعماره!

خواننده عزيز مى تواند در اين حق كشى، به مهمترين منابع حديثى اهل سنت؛ يعنى صحيح بخارى و صحيح مسلم رجوع كند و ساير صحاح و سنن نيز از اين رويه پيروى كرده و در اين مسير گام نهاده اند و لذا كسانى كه اين كتابها را مى خوانند، تصوّر مى كنند كه حضرت حمزه اصلًا نه نسبتى با پيامبر اسلام داشته و نه جزو مهاجران و انصار و اصحاب و ياران آن حضرت به حساب مى آمده و نه در دوران زندگى اش قدمى به نفع اسلام برداشته و نه در جنگى شركت كرده است.

ص: 168

ساختن شخصيت آن حضرت، قدم فراتر نهاده و محور ديگرى را نيز برگزيدند و آن اينكه با ساختن داستانها و افسانه ها و نسبت دادن مطالب ضدّ اخلاق به آن سيد شهيدان، به تحقير و تقبيح و همچنين ايجاد نفرت و انزجار نسبت به مقام والا و ارجمندش پرداختند.

براى نمونه، در يكى از اين افسانه ها و داستانهاى ساختگى، كه باز در صحيح بخارى نقل شده، حضرت حمزه به شرب خمر و مست شدن و شكافتن كوهان و پهلوى شترهاى زنده على بن ابى طالب و بيرون آوردن جگر آنها متهم گرديده است و بالأخره جسارت و تهديد نسبت به پيامبر صلى الله عليه و آله را به مرحله اى رسانيده كه آن حضرت هنگام مواجه شدن با حمزه، از ترس جانش عقب عقب برگشته است!

با توجه به طولانى بودن متن عربىِ اين افسانه ساختگى، ترجمه بخشى از آن را در اينجا مى آوريم و خواننده ارجمند را به متن مشروح آن در صحيح بخارى ارجاع مى دهيم. (1) 221 بخارى از ابن شهاب زهرى نقل مى كند كه گفت: على بن الحسين، از پدرش حسين بن على و او از پدر خويش على بن ابى طالب برايم نقل كرد: من دو نفر شتر داشتم كه در كنار خانه همسايه مى خوابيدند، روزى ديدم كه كوهان آنها زنده زنده دريده و پهلويشان شكافته شده و جگرهايشان را در آورده اند.

با ديدن اين منظره، به شدت متأثر شدم و اشكم روان گرديد،

ص: 169

پرسيدم: چه كسى اين كار قساوت بار را مرتكب شده است؟

گفتند: عمويت حمزةبن عبدالمطّلب و اكنون او با گروهى از دوستانش و با شركت كنيزك خواننده اى در حال خوردن شراب اند و آن كنيزك در ترانه اش اين جمله را مترنم است:

«الا يا حمزة للشرف النوّاء»

؛ «اى حمزه، شتران پرگوشت را درياب.»

و حمزه با شنيدن اين كلمات از زبان آن كنيزك تشويق شد و دست به شمشير برد و شترها را به اين روز سياه انداخت! زهرى مى افزايد: علىّ بن ابى طالب گفت: من به جهت شكايت از عمويم حمزه، نزد پيامبر خدا رفتم و جريان شترها و حضور حمزه در خانه همسايه در مجلس بزم و مى خوارى را به آن حضرت گزارش كردم. پيامبر خدا، در حالى كه من و زيدبن حارثه به دنبالش حركت مى كرديم، وارد آن خانه شد و حمزه را نكوهش و مذمّت كرد. حمزه كه به شدّت مست و چشمانش سرخ شده بود، نگاه تندى به سراپاى پيامبر خدا انداخت و گفت: مگر شماها بردگان و غلامان پدر من نيستيد كه بر من اعتراض مى كنيد؟! پيامبر خدا با شنيدن اين جمله از ترس جانش عقب عقب برگشت و خانه را ترك كرد!

سازنده اين افسانه، مى خواهد به مخاطبان خود چنين القا كند كه حمزةبن عبدالمطّلب اهل عيش و طرب و فردى قسىّ القلب و جسور بود؛ به طورى كه براى يك مجلس خوشگذرانىِ موقّت، با اشاره كنيزكى خواننده، به چنين عمل غير انسانى دست مى يازد و جگر شترها را براى لذّت جويى

ص: 170

بيشتر، براى عدّه اى عيّاش ارمغان مى برد و آنگاه كه رسول اعظم صلى الله عليه و آله او را منع و ملامت مى كند، با نگاه تند و كلماتى دور از ادب، آن حضرت را تهديد مى كند؛ به طورى كه پيامبر خدا از ترس جانش قهقرى و به عقب برمى گردد و حمزه را به حال خود مى گذارد!

سازندگان اين داستانِ سرا پا كذب و دروغ، سرانجام چنين نتيجه گرفته اند كه طبعاً پيامبر خدا پس از اين پيش آمد از عمويش حمزه منزجر و ناراضى بوده و چون اين ماجرا در آستانه جنگ احُد رخ داد، روشن نيست كه آيا در اين فاصله كوتاه، حمزه رضايت پيامبر را جلب و رنجش خاطر او را برطرف كرد يا شهادت او توأم با تكدّر خاطر و انزجار رسول اللَّه به وقوع پيوست!

ص: 171

احاديث در فضيلت خلفا و در نكوهش و تحقير اهل بيت عصمت وطهارت نقش مهمّى ايفا نموده، ابن شهاب زهرى است و همان جعليات، به تدريج، به كتابها و منابع حديثى اهل سنت منتقل گرديده و امروزه جزو مسلّمات تاريخ و حديث به شمار آمده است كه يكى از آنها، حديث مورد بحث، درباره نكوهش حضرت حمزه مى باشد.

ص: 172

بود ولى در مدينه وجود محدّثانى از شيعه و اهل سنت؛ مانند امام سجاد و امام باقر و ابوسعيد خدرى و عبداللَّه بن عمر و عروةبن زبير موجب گرديد كه به طور غير رسمى به مذاكره و نقل حديث پرداخته شود و جلسات حديث پس از نمازهاى پنجگانه در مسجدالنبى تشكيل مى شد؛ از جمله كسانى كه در اين سالها اشتياق به فراگيرى حديث داشتند، ابن شهاب زهرى بود و او در اين برنامه با امام سجاد ارتباط داشت و از آن حضرت حديث فرا مى گرفت و چند حديث كه از زهرى در فضيلت اهل بيت نقل شده، به اين مرحله از دوران زندگى اش مربوط مى شود.

ص: 173

سياست كلّى امويها پايه ريزى شد و به مدت چهل و پنج سال و تا آخر عمر او ادامه يافت.

او در اين مدت طولانى، جزو ياران و مبلّغان و حاميان خاندان اموى و در سفر و حضر، همنشين و مشاور آنان بود و طبق دلخواه آنان، همّت خويش را در جعل و نقل حديث در فضيلت خلفا و نكوهش اهل بيت عليهم السلام به كار بست.

خلفايى كه زهرى در خدمت آنان بود، عبارتند از:

1.

عبدالملك بن مروان (86- 73).

2.

وليد بن عبدالملك (96- 86).

3.

سليمان بن عبدالملك (99- 96).

4.

عمربن عبدالعزيز (101- 99).

5.

يزيدبن عبدالملك (105- 101).

6.

هشام بن عبدالملك (125- 105).

ابن شهاب، از نزديكترين مشاوران عبدالملك (1) 222 بود؛ به طورى كه حتى در سفرهاى حج او را همراهى مى كرد. بلكه سفر حجّى كه حَجّاج بن يوسف به نمايندگى از عبد الملك

ص: 174

رفت، مشاورت و همراهى او را نيز در اين سفر به عهده گرفت.

ابن شهاب پس از عبدالملك همكارى خود را به مدت ده سال با وليدبن عبدالملك و پس از وى با يزيدبن عبدالملك، كه آلوده ترين خلفاى اموى است (1) 223 ادامه داد ومسؤوليت قاضى القضاتى يزيد را به عهده گرفت و طبعاً سرپوشى شد بر مفاسد و جنايات يزيدبن عبدالملك.

ابن شهاب پس از يزيد بن عبدالملك ملازم هشام بن عبدالملك شد كه خلافت او بيش از نوزده سال به طول انجاميد. ابن شهاب هم مشاور هشام و هم معلّم فرزندان او بود و در سال يكصد و شش، به همراه هشام، به سفر حج رفت و در سالهاى بعد، فرزندان هشام را در سفر حج همراهى كرد تا در سال 124 و يكسال قبل از هشام از دنيا رفت.

ص: 175

ص: 176

«افقه اهل المدينه» و «اعلم اهل المدينه» معرفى شده و توجه و اعتماد علماى جامعه را به خود جلب كرده بود و از طرف ديگر وفادارى خويش را نسبت به اجراى منويات حكومتها به اثبات رسانده بود.

پس، نخستين كسى كه به نقل شفاهى و نوشتن حديث اقدام كرد، ابن شهاب زهرى بود كه به دستور هشام بن عبدالملك انجام گرفت و حديثهايى كه از زبان او شنيده مى شد و يا به دستور او در اوراق مى نوشتند، در جامعه رسميت مى يافت و به تدريج به مسانيد و منابع حديثى راه گشود، به طورى كه تقريباً يك ششم احاديث صحيح بخارى؛ مهمترين منبع حديثى اهل سنت را، حديثهاى ابن شهاب به خود اختصاص داده و در اين كتاب بيش از هزار حديث از وى نقل گرديده است.

ص: 177

است كه خوشبينى و مدّاحى اش نسبت به ناقلان حديث، فزون از حدّ و بيش از اندازه است و مانند اكثر علماى اهل سنت، در تذكيه و تطهير گذشتگان خود، هيچ حد و مرزى بر خود قائل نيست و لذا مى توان از گفتار ابن حجر به ارزش حديثهايى كه از ابن شهاب نقل شده پى برد و ميزان صحت و سقم آنها را به دست آورد.

ص: 178

ص: 179

«ميان من و اين دروغگوى آلوده به گناه، حقه باز و خائن قضاوت كن.»

و عمر درپاسخ وى گفت

: «أ تعلمان أنّ رسول اللّه- صلّى اللّه عليه و آله- قال: لا نوّرث ما تركناه صدقة»؛

«شما هر دو مى دانيد كه پيامبر خدا فرموده است: ما پيامبران، از خود ارثى نمى گذاريم، آنچه از ما مى ماند، صدقه است.» (1) 225

در اين روايت ساختگى كه به وسيله زهرى نقل شده، هدف و خواست حكومت اموى، از هر دو جهت تأمين شده است؛ زيرا از طرفى شخصيت والاى امير مؤمنان تحقير و موهون گرديده؛ به طورى كه حاضر شده است در ارث و تركه پيامبر خداكه مى دانست حقى در آن ندارد، طمع ورزد و به مقام مطالبه درآيد و آنگاه با عمويش آنچنان منازعه و مشاجره كند كه از زبان او با آن اوصاف زشت معرفى شود! به طوريكه وجود تنها يكى از آن اوصاف دريك فرد، شخصيت او را به پست ترين مرحله پايين مى آورد و او را بكلّى از ارزش ساقط مى كند و حاشا وصىّ پيامبر صلى الله عليه و آله از اين تهمتها!

و از طرف ديگر، عملكرد ابوبكر در غصب فدك و استناد او به حديث ساختگى

«نَحْنُ مَعاشِرَ الأَنْبِياءِ لا نُورّث»

كه يك موضوع حساس و مورد اختلاف در ميان اهل بيت و

ص: 180

مخالفين شان بوده، مورد تأييد قرار گرفته و طبعاً خلاف گويى و محكوميت حضرت زهرا عليها السلام در ادعاى خويش از زبان خليفه دوم به اثبات رسيده است!

ص: 181

يك خانه با هم زندگى كنند و در اثر اين سخنان بود كه على بن ابى طالب از اين خواستگارى منصرف شد!» (1) 226

در متن اين حديث، مانند حديث قبل، شواهدى بر جعلى و دروغ بودن آن وجود دارد كه اكنون به بعضى از آنها اشاره مى كنيم:

1.

با توجه به مقام و جايگاه معنوى و نبوّت پيامبر صلى الله عليه و آله و روابط خانوادگى و نيز ارادت و محبّتى كه امير مؤمنان عليه السلام به آن حضرت داشت، تا آنجا كه عزيزترين و محبوب ترين فرد براى او بود، اينها همه، ايجاب مى كرد على عليه السلام كارى را كه زمينه ناراحتى و رنجش آن حضرت و دختر گرامى اش را فراهم مى نمود، اقدام نكند و يا دست كم، پيش از اقدام، با پيامبر خدا صلى الله عليه و آله مشورت و موافقت او را جلب كند.

2.

در صورت صحّتِ اصل قضيه، چگونه مى شود تصوّر كرد كه پيامبر صلى الله عليه و آله و فاطمه عليها السلام با آن مخالفت كنند و مانند افراد عادى و متعصّب، از آن برنجند و خاندان وحى، قانون الهى و دستور قرآن را در مورد ازدواج ناديده بگيرند!

3.

و باز در صورت صحّت قضيه، پيامبر صلى الله عليه و آله مى توانست ناراحتى اش را با خودِ على عليه السلام مطرح و به طور خصوصى اين مسأله ساده را حل و فصل كند و آن سخنرانى تند و علنى بر ضدّ

ص: 182

اميرمؤمنان، دور از درايت و ناسازگار با خُلق عظيم پيامبر صلى الله عليه و آله است، حتى نسبت به مخالفان و دشمنانش، كجا رسد به وصىّ و جانشينش.

4.

دراين داستانِ دروغين، پيامبر صلى الله عليه و آله از عاص بن ربيع، به جهت وفادارى و صداقت وى، تقدير نموده كه اين، تعريضى آشكار و انتقادى صريح نسبت به امير مؤمنان عليه السلام است كه او در وعده اش وفادار و در گفتارش صادق نبوده و لذا بر اين خواستگارى اقدام كرده است!

اينهم دروغى است بزرگ به ساحت مقدس پيامبر صلى الله عليه و آله و طعن بر شؤون نبوّت، ولى هر چه باشد؛ به طورى كه پيشتر اشاره كرديم، مجموع اين داستان از اين جهت كه متضمّن نكوهش و تحقير صريح نسبت به امير مؤمنان و مدح و تعريف نسبت به فردى قرشىِ اموى است و مى تواند خوشنودى و رضاى خاطر سردمداران اموى را فراهم آورد، به عنوان حديث پيامبر از زبان ابن شهاب نقل يا به وسيله او جعل شده و در منابع حديثى مخالفان نقل و منتشر گرديده است.

ص: 183

دور نمانده و درباره او بر خلاف القابى كه با آنها مشهور بود، نظر داده اند و او را «منديل بنى اميه» و «خادم الأمويّين» خوانده اند.

و از همين رو است كه بيشتر علماى شيعه از وى با تعبيرهايى مانند: «عدّو» و دشمن اهل بيت و گاهى به تعبير «ناصبى» و حتى «كافر» ياد كرده اند. (1) 227 بيشتر علماى اهل سنت نيز با اينكه زهرى را به علم و دانش ستوده اند، اما بر خلاف رويه هميشگىِ خود، از ورع و تقوا و زهد و معنويت او سخن به ميان نياورده اند و با توجه به مضمون آيه شريفه: وَلا تَرْكَنُوا إِلى الَّذِينَ ظَلَمُوا فَتَمَسَّكُمُ النَّارُ (2) 228 كه زهرى از مصاديق بارز اين آيه و تكيه گاهش ظالمان بوده است، مطلبى درباره خصوصيات اخلاقى او ذكر نكرده اند.

زهرى از ديدگاه ابن ابى الحديد

گروهى از علما و رجال شناسان اهل سنت نيز درباره زهرى و دشمنى هايش نسبت به اهل بيت و نقل حديث او در نكوهش امير مؤمنان، با صراحت سخن گفته و او را به دشمنى با اهل بيت معرفى كرده اند؛ از جمله آنها ابن ابى الحديد معتزلى است، آنجا كه مخالفان و دشمنان سرشناس على بن

ص: 184

ابى طالب عليه السلام را معرفى مى كند مى گويد:

«وَ كان الزُّهَري مِنَ الْمنحرفين عنه»؛

«زهرى يكى ديگر از مخالفان على بن ابى طالب بود.» آنگاه چند مورد از دشمنى ها و بدگويى هاى او نسبت به آن حضرت را نقل مى كند؛ از جمله آنها دو حديث دروغين ذيل است:

1.

زهرى از طريق عروه، از عايشه نقل مى كند كه گفت:

من در نزد پيامبر بودم، عباس و على بن ابى طالب پيدا شدند پيامبر به آنها اشاره كرده، فرمود: عايشه! اين هر دو كافر از دنيا مى روند؛

«إنَّ هذَينِ يَمُوتانِ عَلى غَيْر مِلَّتِي».

2.

باز زهرى از عايشه نقل مى كند كه نزد پيامبرخدا بودم، عباس و على بن ابى طالب را ديدم كه به سوى ما مى آيند، پيامبر وقتى آن دو را ديد، فرمود: عايشه! اگر مى خواهى به قيافه دو نفر از اهل آتش بنگرى به اين دو نفر نگاه كن!

«يا عائشة إن سرّك أن تنظري إلى رجلين من أهل النار، فانظري إلى هذين قد طلعا». (1) 229

ص: 185

ملاحظه كرديد.

آرى، كسى كه براى خوشنودى امويها در يك صحنه سازى، عباس و امير مؤمنان عليه السلام را به محاكمه مى كشد و كلمات زشت و قبيح را درباره آن حضرت از زبان عباس عموى پيامبر مطرح ساخته و مسأله غصب فدك را توجيه مى كند، براى او صحنه سازى مجلس شرب خمر و تصوير شكافتن كوهان و پهلوى شترهاى زنده در مورد حمزةبن عبدالمطّلب كار مشكلى نيست؛ و براى كسى كه اهل آتش و كافر بودن امير مؤمنان عليه السلام را از زبان عايشه نقل مى كند، ترسيم تهديد شدن پيامبر از سوى حمزه كار دشوارى نيست؛ زيرا به همان دلايلى كه دل اين گروه مالامال از دشمنى علىّ بن ابى طالب بود كينه و دشمنى با حمزه نيز در دل آنها موج مى زد و چاره اى به جز اين نداشتند كه با داستان سازى و جعل افسانه هاى دروغين، شخصيت آنها را موهون سازند و از مقام و منزلتشان در دلها بكاهند و تنفّر و بدبينى جامعه اسلامى را به پيشينيان خود و مخالفان اهل بيت تحت الشعاع قرار دهند.

ص: 186

نسبت به حضرت حمزه قرار داده اند.

و اين داستان نيز در صحيح بخارى به فاصله كمى، پس از نقل داستان شراب خوردن حمزه نقل شده است و ما اكنون ترجمه آن بخش از جريان را كه به بحث ما مربوط است، در اينجا مى آوريم:

آرى، بخارى از جعفربن عمر نقل مى كند كه به همراه عبيداللَّه بن عدى وارد شهر حمص شد و چون وحشى در آن شهر سكونت داشت خواستند با وى ملاقات كنند و چگونگى به شهادت رساندن حمزه را از زبان خود او بشنوند، وحشى هم اين جريان را، از آغاز تصميم گيرى بر قتل آن حضرت تا مرحله آخر، توضيح داد و افزود: پس از گذشت مدتى از اين ماجرا، به ملاقات پيامبر صلى الله عليه و آله رفتم، آن حضرت وقتى مرا شناخت، فرمود: از من دورشو تا قيافه وچهره ات رانبينم؛

«فَهَل تَسْتَطِيع أن تغيب عنّى وَجهك؟».

وحشى مى گويد: من هم تا پيامبر زنده بود با او مواجه نشدم و پس از رحلت آن حضرت، چون از خروج «مُسيلمه كذّاب» آگاهى يافتم، به خود گفتم: خوب است من هم در جنگ با او با مسلمانان شركت كنم و اگر بتوانم در اين جنگ او را بكشم، كفاره قتل حمزه خواهد شد؛ زيرا اگر مسلمانى را كشته ام، در مقابل آن كافرى را هم به هلاكت رسانيده ام. در صحنه جنگ مسيلمه را ديدم كه مانند شترى خشمگين به ديوار كهنه اى تكيه كرده بود، حربه ام را به سويش نشانه رفتم كه به سينه اش فرو رفت و از پشت سرش بيرون آمد و همزمان مردى از انصار فرا رسيد و شمشير بر فرقش زد و

ص: 187

بدينگونه، مسيلمه به دست ما، هلاك گرديد. (1) 230 و اين مضمون ماجراى تبرئه قاتل حضرت حمزه بود كه بخارى آن را نقل كرده است. البته همراه با تغيير و اصلاح و با حذف جملاتى كه بيانگر روحيه شقاوت پيشه وحشى است.

و متن كامل آن را ابن كثير از ابن اسحاق، پيشواى مورّخان چنين آورده است كه: جعفر بن عمر مى گويد در دوران معاويه، در مسير خود به دمشق، به همراه «عبيداللَّه بن عدى» وارد «حِمص» شديم و از شخصى سراغ وحشى را، كه در اين شهر سكونت داشت (2) 231 گرفتيم تا چگونگى به شهادت رسانيدن حمزه را از زبان خود او بشنويم. راهنماى ما در ضمن معرفى منزل وحشى گفت: چون او دائم الخمر و هميشه سرمست است، در صورتى مى تواند به پرسش شما پاسخ دهد كه در حال عادى باشد و گرنه او را به حال خود رها سازيد و از پرسش و پاسخ صرف نظر كنيد. (3) 232 و اكنون در اين ماجرا، اين پرسش مطرح مى شود كه آيا

ص: 188

اصلًا مسأله قتل مسليمه كذّاب كه مورد ادعاى وحشى است و پس از ساليان متمادى و در منطقه دور از حجاز و در يك جلسه خصوصى مطرح شده است، تا چه حد مى تواند از صحّت و درستى برخوردار باشد و آيا اين مطلب از فردى دائم الخمر، خودستايى و كم رنگ كردن جنايت هولناكش در قتل حضرت حمزه نبوده؟ و اصلًا او به هنگام پاسخ گويى در حال عادى بوده يا در اثر مستى عقل و هوش را از دست داده بود؟

آرى، ادعايى است از جنايتكارِ دائم الخمر، آنهم به نفع خودش!

ابن كثير نيز از ابن هشام نقل مى كند كه وحشى دائم الخمر بوده و در تمام دوران زندگى اش در حجاز، بارها و بارها حدّ شرابخوارى بر وى جارى شده بود؛ تا آنجا كه سرانجام، نام او از ديوان بيت المال حذف گرديد و براى اينكه زندگى آزاد و بدون مانع خود را در زير سايه امويها و دشمنان اهل بيت ادامه دهد، حجاز را به سوى شام ترك كرد و در شهر «حِمص» اقامت گزيد و در همان شهر هم از دنيا رفت. (1) 233 همانطوركه ملاحظه كرديد، داستان كشته شدن مسيلمه كذاب به دست غلام وحشى، از خود وحشى نقل شده است كه در درستى تاريخ و نقل حوادث، داراى هيچ اعتبار و ارزش خبرى نيست و عقل سليم و فكر صائب، از پذيرفتن آن امتناع

ص: 189

دارد؛ زيرا اين جريان را دروغ پردازى و خودستايى از يك جنايتكاربزرگ و دائم الخمر تلقّى مى كند كه مى خواهد با سرهم كردن آن دروغ، جنايتِ هولناك خود درباره حضرت حمزه و ضربه اى كه به اسلام و مسلمين وارد كرده را كم رنگ كند و به فراموشى بسپارد.

ولى به هرحال، همين داستان ساختگى و بى ارزش، از سوى دشمنان و مخالفان حضرت حمزه، به عنوان حلقه سوّم و مكمّل دو حلقه گذشته از سلسله دروغها در محكوميت و موهون ساختن آن حضرت به كار گرفته شده است و در منابع و كتابهاى حديثى، كه دستمايه و

ساخته شده حكومتهاى اموى است، به جاى مانده است زيرا:

الف:

خواننده اين كتابها، كه متأسفانه اكثريت مسلمانان را تشكيل مى دهد، در اين كتابها نه تنها درباره حضرت حمزه كوچكترين فضيلت و حركتى درحمايت ازاسلام نمى بيند، بلكه او را حتى به عنوان يكى از اقوام و عشيره پيامبر صلى الله عليه و آله و يا به عنوان يكى از صحابه و ياران آن حضرت هم نمى شناسد.

ب:

و در محور دوم، حضرت حمزه فردى مى خوار، خشن و جسور شناسانده شده، كه با تشويق كنيزكى خواننده، به سوى شتران امير مؤمنان عليه السلام هجوم مى برد و كوهان و پهلوى آنها را زنده زنده مى درد و جگر آنها را به هم پيالگى هايش ارمغان مى برد، آنگاه جسارت و تهديد را نسبت به پيامبرخدا صلى الله عليه و آله به جايى مى رساند كه آن حضرت به خاطر ترس

ص: 190

از جانش، از برابرِ او به عقب و قهقرى بر مى گردد!

ج:

و بالاخره در حلقه سوم از اين تلاش، قاتل حمزه در چهره اى ظاهر شده كه جنايت او نسبت به آن حضرت توجيه وعملكرد وى در كشتن ومُثله كردن دوّمين حامى توحيد، با كشتن مسيلمه كذاب جبران مى گردد و گناه و خطاى اول او با اقدام دوّمش بخشوده مى شود.

و بدينگونه، از حضرت حمزه، آن بزرگ شهيدِ اسلام و حامى توحيد و مُثله شده به دست سردمداران كفر و الحاد انتقام گرفته مى شود و او پس از مظلوميت درجنگ احُد بار ديگر در صف مظلومان تاريخ قرار مى گيرد و از طريق فرهنگى با شخصيت او مبارزه مى شود و اين مبارزه در پهنه تاريخ و تا هميشه ادامه مى يابد. (1) 234

ص: 191

حرم حضرت حمزه در بستر تاريخ

ص: 192

زيارت نمود.

و اين جمله نيز آمده است كه وقتى پيامبرخدا صلى الله عليه و آله از فاصله دور، قبور را مشاهده مى كرد، با صداى بلند چنين مى گفت:

«السَّلامُ عَلَيْكُمْ بِما صَبَرْتُمْ ...». (1) 235

ص: 193

بشّاش و متبسّم ديده نشد و هر هفته دو بار؛ روزهاى دوشنبه و پنج شنبه به زيارت قبور شهدا مى رفت و گاهى محلّ استقرار مشركان در احد و همچنين جايگاه پيامبرخدا را به همراهانش معرفى مى كرد»؛

«لَمْ تُرَ كَاشِرَةً وَ لا ضَاحِكَةً تَأْتِي قُبُورَ الشُّهَدَاءِ فِي كُلِّ جُمْعَةٍ مَرَّتَيْنِ الِإِثْنَيْنِ وَ الْخَمِيسَ فَتَقُولُ هَاهُنَا كَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه و آله وَ هَاهُنَا كَانَ الْمُشْرِكُونَ».

درباره زيارت و حضور حضرت زهرا در كنار قبر حمزه عليه السلام، در منابع شيعه واهل سنّت مطالب فراوانى نقل است؛ از جمله اينكه:

«أَنَّهَا (فاطمة) كَانَتْ تُصَلِّي هُنَاكَ وَ تَدْعُو حَتَّى مَاتَتْ عليه السلام». (1) 237

ص: 194

ص: 195

«اى ابا عماره، (سر از قبر بيرون آر و ببين) حكومتى كه ما بر سر آن با هم مى جنگيديم چگونه امروز ملعبه و بازيچه جوانان ما گرديده است!»

و بدينگونه بار ديگر ابوسفيان كفر و نفاق خويش را نسبت به اسلام و كينه و عداوتش را نسبت به سيّد شهيدان آشكار ساخت!

ص: 196

حضرت حمزه خورد، خون جارى گرديد و يا آنگاه كه دست يكى از شهدا، كه در روى زخم پيشانيش قرار داشت، برداشته شد خون جارى شد و اين كرامت شهدا موجب شد كه عمّال معاويه از تصميم خود منصرف شده، قبور شهدا را به حال خود بگذارند.

اين خلاصه اى است از آنچه در منابع تاريخى و مدينه شناسى گاهى به طور مشروح و گاهى به طور اختصار آمده است. (1) 241 يكى از راويان اين حادثه تاريخى، جابر انصارى، صحابى معروف و فرزند عبداللَّه از شهداى احد است كه مى گويد:

«استُصرخنا عَلى قَتلانا يَومَ أُحد يَومَ حَفَر معاوية العين فوجدناهم رطاباً يتثنّون فأصاب المسحاة رجْلَ حمزة فطار منها الدّم».

و در بعضى از اين روايات آمده است:

«كأنّهم نُوَّم»

؛ «شهدا را ديديم تر و تازه گويا به خواب عميقى فرو رفته اند.»

درباره عبداللَّه يا عمرو بن جموح كه در يك قبر دفن شده بودند آمده است:

«فأميطت يده عَن جُرْحِهِ فانبعث الدم فردّت الى مكانها فسكن الدّم»

؛ «به هنگام شهادت، پيشانى او مجروح

ص: 197

و دستش روى جراحت گذاشته شده و با همان وضع دفن گرديده بود، هنگام نبش قبر دستش را از روى جراحت برداشتند، خون سيلان كرد تا مجدداً دست را به روى پيشانى مجروح گذاشتند و خون قطع شد.»

ص: 198

بازماندگان خودِ اين شهدا به نقاط مختلف منتقل و پراكنده و اثر قبرها را محو كند تا احد و جنگ آن در اثر عدم حضور مسلمانان در اين نقطه، به فراموشى سپرده شود. آرى براى اجراى اين سياست بود كه معاويه دستور حفر قنات و عبور دادن آن، از محل دفن شهدا را صادر كرد و تا نبش قبر آنان، اين سياست به خوبى پيش رفت ولى با كرامت شهيدان و سالم بودن اجسادشان مواجه گرديد و براى جلوگيرى از تبليغات منفى بر ضدّ او و به طور اجبار اجساد شهدا مجدّداً در همان محل به خاك سپرده شدند.

ص: 199

تُصْلحُهُ وقد تعلّمتْه بحجرٍ»؛ (1) 242

«سعد بن طريف از امام باقر عليه السلام نقل مى كند كه دختر پيامبرخدا، فاطمه زهرا قبر عمويش حمزه را زيارت و آن را ترميم و اصلاح مى كرد و اين قبر را با سنگ چينى، علامت گذارى و مشخّص ساخت.»

ص: 200

در ادامه همين بحث، ملاحظه خواهيم كرد كه كتيبه موجود در كنار مدفن شهداى احد بيانگر اين بوده كه قبور آنان هم در سال 275 داراى بنا بوده است.

ص: 201

چوب ساج بر قبر او نصب كرد واطراف حرم را ديوار كشيد و براين حرم درى ازآهن گذاشت كه اين در، روزهاى پنج شنبه به روى زائران باز است. (1) 247

ص: 202

حمزه نقل مى كند كه: داراى ضريحى از چوب ساج، مانند ضريح جناب ابراهيم و جناب عباس و حضرت حسن مجتبى عليه السلام مى باشد. سپس مى گويد: ولى امروز بر خلاف سه قبر ياد شده اخير در قبر حمزه، ضريح چوبى كه ابن نجار ازآن ياد نموده است وجود ندارد، بلكه ضريح و قبر او از گچ و آجر است و شايد اين ضريح با مرور زمان و با از بين رفتن آن ضريح چوبى ساخته شده است.

سمهودى در آخر گفتارش، انتساب اين بنا را به مادر خليفه عباسى مورد تأكيد قرار مى دهد و مى گويد: تاريخ اين بنا كه سال 590 مى باشد، در ديوار آن، در يك لوح با خط كوفى گچ كارى تا امروز باقى است. (1) 250

ص: 203

از اين مطالب روشن مى شود كه در فاصله سه قرن و نيم، تغييرات نه چندان اساسى در حرم حضرت حمزه به وجود آمده كه از جمله آنها نصب مجدّد ضريح چوبى به جاى ضريح آجرى مى باشد.

ص: 204

ساده و خالى از تزيينات و داراى گنبدى است كه در بالاى ضريح حمزه قرار گرفته است و بر اين ضريح پرده اى مليله دوزى كشيده شده است، پارچه اين پرده از جنس پرده در كعبه است كه در مصر بافته مى شود و در يك طرف آن نوشته شده است:

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ،

قُلْ كُلٌّ يَعْمَلُ عَلَى شَاكِلَتِهِ فَرَبُّكُمْ أَعْلَمُ بِمَنْ هُوَ أَهْدَى سَبِيلًا.

و در طرف ديگرش نوشته شده است:

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ، هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَى وَدِينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَكَفَى بِاللَّهِ شَهِيداً.

آنگاه عكسى را از داخل حرم ارائه مى دهد كه گوياى وجود شبكه فلزى نسبتاً بزرگ در روى قبر شريف است و چند نفر، از جمله خود او در كنار ضريح نشسته اند و در ضمن معرّفى آنان مى گويد از دست راست اوّلين شخص متولّى حرم مى باشد.

ص: 205

در سال 893 توسعه يافت و به دستور ملك اشرف قايتباى (1) 253 و با سرپرستى شاهين الجمالى متولّى حرم شريف نبوى صلى الله عليه و آله در سمت غربى آن چاهى حفر شد و چاه ديگرى نيز با چند دستگاه دستشويى به فاصله دور از حرم، براى استفاده زائران احداث گرديد.

ص: 206

ص: 207

حاجات خود را بخواه و مژده باد بر تو برآورده شدن خواسته هايت.

آستانه ما پناهگاه نيازمندان است و به وساطت ما است كه غمها و رنجها برطرف مى شود.»

او سپس ضمن ارائه عكسى از اطراف حرم حضرت حمزه، به خانه اى كه در پشت درختان خرما ديده مى شود، اشاره نموده، مى گويد: اينجا منزل مسكونى خادمِ «مصرع» حمزه عليه السلام است.

ص: 208

ميلادى تقريباً يكصد و پنجاه سال پيش، از احد ديدار كرده است، مى نويسد: اكنون در جايگاهى كه حمزه به شهادت رسيده، قبّه و گنبد محكمى بنا شده است. (1) 256

ص: 209

و همچنين او از احمدبن يكوت نقل مى كند درباره حمل خاك قبور شهدا از وى سؤال نمودند، و او چنين پاسخ داد:

اشكال ندارد؛ زيرا از گذشته هاى دور حمل خاك قبر حمزه در ميان مسلمانان مرسوم بوده است. (1) 259 و باز او از ابن فرحون نقل مى كند كه در دوران ما هم مانند گذشته رسم بر اين است كه مسلمانان از خاك موجود در نزديكى قبر حمزه به صورت تسبيح و گردن بند ساخته، به شهر و ديار خويش حمل مى كنند. (2) 260 سمهودى مى افزايد: چون حمل اين تربت براى استشفا و مداوا است، آن را از سيل گاهى كه در نزديكى حرم حمزه عليه السلام واقع است اخذ مى كنند ونه از خود قبر. (3) 261 به طورى كه ملاحظه كرديد، حمل تربت حمزه و استشفا با آن، از قرنهاى اوّل در ميان مسلمانان معمول بوده است؛ به طورى كه علماى قرن هاى ششم و هفتم عمل آنها را به عنوان سيره مسلمانان صدر اسلام ملاك و دليل فتواى خويش قرار داده اند.

ص: 210

ادامه داشته است؛ زيرا دونالدسون جهانگرد غربى كه چند سال قبل از تخريب آثار مدينه از اين شهر ديدار كرده، مشاهدات خود را در كتاب خود به نام «عقيده شيعه» آورده و ضمن گزارش از احد و حرم حضرت حمزه، مى نويسد: «در پيرامون قبور شهدا، خاك سرخ رنگى وجود دارد كه به حمزه عليه السلام نسبت داده مى شود و مردم با آن تبرّك مى جويند.» (1) 263

ص: 211

ص: 212

آن مى باشد.

و جاى تأسف است كه امروزه نويسندگان و مؤلفان در حجاز، اقدامات اين گروه تندرو را بزرگترين افتخار تلقّى مى كنند و دور شدن از راه و رسم پيامبرخدا را نسبت به نسل هاى آينده مسلمانان، بزرگترين امتياز مذهبى براى خود مى دانند و ساير مسلمانان را به شرك و بت پرستى متّهم مى سازند.

مثلًا نويسنده و مورخ معاصر «احمد سباعى» مكّى با اشاره به اين نوع مراسم و اجتماعات و ادعيه و زيارات، مى گويد:

«اين بدعتها! از دوران فاطمى ها و در اثر تمايل و تشيّع آنان نسبت به اهل بيت به وجود آمده بود و در طول تاريخ ادامه داشت تا اينكه سعودى ها در سال 1343 به مكّه وارد شدند و اين اعمال را ابطال و اين مراسم را لغو نمودند. (1) 266 آرى، آنان در عقيده خود آنچنان پافشارى و اصرار ورزيدند كه حتّى مسافرت به شهر مدينه را، اگر توأم با قصد زيارت قبر پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله باشد، عملى حرام و گناهى بس بزرگ و نابخشودنى دانستند.

ص: 213

منابع و مآخذ

ص: 214

16- تاريخ الخميس،

ديار بكرى.

17- تاريخ المدينه،

ابن شبّه.

18- تاريخ مكّه،

سباعى.

19- تاريخ يعقوبى،

ابن واضح.

20- تفسير،

منسوب به امام حسن عسكرى عليه السلام.

21- تفسير،

على بن ابراهيم قمى.

22- تفسير الدرّ المنثور،

سيوطى.

23- تفسير الميزان،

علامه طباطبايى رحمه الله.

24- تفسير عياشى،

عياشى.

25- تفسير فرات،

فرات كوفى.

26- تفسير مجمع البيان،

طبرسى.

27- خصال،

شيخ صدوق.

28- الدرجات الرفيعه،

مدنى شيرازى.

29- ذخائر العقبى،

طبرى.

30- رحله،

بتنونى مصرى.

31- رحله،

ابن جبير.

32- روضات الجنات،

محمّد باقر خونسارى.

33- الروض الأُنُف،

سهيلى.

34- سنن،

ابى داود.

35- سير اعلام النبلاء،

ذهبى.

36- سيره حلبيه،

ابن هشام.

37- شرح نهج البلاغه،

ابن ابى الحديد.

38- صحيح بخارى،

محمّد بن اسماعيل بخارى.

ص: 215

39- صحيح مسلم،

مسلم بن حجاج نيشابورى.

40- الصحيح من سيرة النبى،

سيّدجعفر مرتضى عاملى.

41- الصواعق المحرقه،

ابن حجر هيثمى.

42- طبقات،

ابن سعد.

43- الغدير،

علامه امينى.

44- الفصول المختاره،

شيخ مفيد.

45- قرب الاسناد،

حميدى.

46- كافى،

حكمى.

47- كنز الفوائد،

كراجكى.

48- مجالس المؤمنين،

قاضى نور اللَّه ششترى.

49- مجلّه تخصصى علوم حديث.

50- مجلة الفكر الاسلامى.

51- مرآت الحرمين،

رفعت پاشا.

52- مروج الذهب،

مسعودى.

53- معجم البلدان،

ياقوت حموى.

54- من لا يحضره الفقيه،

شيخ صدوق.

55- موسوعة العتبات المقدّسه،

جعفر الخليلى.

56- نور الابصار،

شبلنجى.

57- وسائل الشيعه،

شيخ حرّ عاملى.

58- وفاء الوفا،

سمهودى. (1) 267

ص: 216

1 ( 1). عبدالمطّلب ملقّب به شيبة الحمد، مردى عظيم و رفيع، متصف به اوصاف و افعال پسنديده بود. قبيله قريش، او را به عنوان رييس برگزيدند و به وجود او مباهات مى كردند. كليددارى و پرده دارى كعبه- كه هر دو بزرگترين سمت در پيش و پس از اسلام به شمار مى رفتند- در اختيار او بود. پاسخ صريح عبدالمطّلب به فرمانده لشكر ابرهه، به هنگام هجوم به مكّه و نذر او در قربانى كردن يكى از فرزندانش؛ مانند حضرت ابراهيم و كشف چاه زمزم و ... بيانگر عظمت روح و ارتباط وى با عالم معنويات، در سطحى فوق العاده و خارج از متعارف است.

2 ( 1). زيدبن حارثه، ازنزديكترين وصميمى ترين اصحاب پيامبر است كه او را به پسرخواندگى خويش پذيرفت ودرجنگ مؤته فرماندهى لشكر را به او محوّل كرد و او در اين جنگ به شهادت رسيد.

3 ( 2). حشر: 8

4 ( 1). بر خلاف طبقات ابن سعد و كامل ابن اثير، طبرى فقط حمزه را به عنوان خواستگار معرفى مى كند، ولى با توجه به اينكه همه مورخان نوشته اند كه خطبه عقد به وسيله ابوطالب ايراد گرديده و متن خطبه نيز در منابع منعكس شده است، معلوم مى شود كه او نيز به همراه حمزه، در امر ازدواج پيامبر دخيل بوده است.

5 ( 1)« وآنان كه ايمان آوردند و هجرت نمودند و در راه خدا جهاد كردند وآنها كه پناه دادند و يارى نمودند، آنان مؤمنان حقيقى اند، براى آنها آموزش« رحمت خدا» و روزى شايسته اى است.» انفال: 74

6 ( 2)« كسانى كه قبل از پيروزى انفاق كردند و جنگيدند با كسانى كه بعد ازفتح انفاق نمودند و جهاد كردند، يكسان نيستند، آنها بلند مقام تر از كسانى هستند كه بعد از فتح انفاق نمودند و جهاد كردند.» حديد: 10

7 ( 1) حجّ: 19

8 ( 1) ج 4، تفسير سوره حج.

9 ( 2) به تفسيرهاى الدر المنثور و الميزان، سوره حج مراجعه شود.

10 ( 3) همان.

11 ( 4) همان.

12 ( 5) همان.

13 ( 6) عبيدةبن حارث بن عبدالمطّلب، پسر عموى رسول اللَّه است. او ازشجاعان عرب و از مدافعان اسلام بود كه در جنگ بدر به شهادت رسيد.

14 ( 7) تفسير فرات كوفى، ص 271

15 ( 1) احزاب: 23

ص: 217

16 ( 2) تفسير قمى، ج 2، ص 188

17 ( 1) الصواعق المحرقه، ص 80

18 ( 2)ص: 28

19 ( 3) تفسير فرات كوفى، ص 359، چاپ سال 1410 ه. تهران.

20 ( 4) توبه: 119

21 ( 1). مجمع البيان، ج 3، ص 81، چاپ صيدا.

22 ( 2). نساء: 69

23 ( 1). كنزالفوائد، به نقل بحارالأنوار، ج 24، ص 31

24 ( 2). عنكبوت: 5 و 6

25 ( 3). تفسير فرات كوفى.

26 ( 1).« قالت يا رسول اللَّه صلى الله عليه و آله هو سيّد الشهداء الذين قُتِلوا معه؟ قال بل سيد شهداء الأوّلين و الآخرين، ما خلا الأنبياء و الأوصياء». مشروح و متن اين حديث را در اكمال الدين، ج 1، صص 264- 263، چاپ دارالكتب الاسلاميه ملاحظه كنيد.

27 ( 1).« نحن بنو عبدالمطلب سادة أهل الجنة، رسول اللَّه و حمزة سيدالشهداء ...». امالى صدوق، مجلس هفتاد و دوم.

28 ( 2). امالى صدوق، مجلس هشتاد و دوّم، عمده ابن عقده 281

29 ( 1). كافى كتاب العقيقة باب الأسما و الكنى.

30 ( 2). خصال باب الأربعة.

31 ( 1). الاصابه، ج 1، ص 354

32 ( 1). تفسير امام حسن عسكرى، ص 176، چاپ 1314

33 ( 2). كافى، ج 1، ص 224؛ بحارالأنوار، ج 27، ص 7؛ بصائرالدرجات، ص 34

34 ( 3). شرح نهج البلاغه، ج 19، ص 61

35 ( 1). انبياء: 49

ص: 218

36 ( 2). امالى شيخ، به نقل از بحارالأنوار، ج 22، ص 273

37 ( 1). وى از اصحاب امام حسن عسكرى است. و كتابش، قرب الاسناد، ازمنابع حديثى شيعه مى باشد.

38 ( 1). قرب الإسناد، چاپ كوشانفر، ص 39

39 ( 1). مشروح اين سخنرانى در احتجاج طبرسى، ج 1، صص 188- 210 آمده است.

40 ( 2). كافى، ج 1، ص 450

41 ( 1). نساء: 70- 69

42 ( 2). الكافي، ج 1، ص 450. عَنْ أَصْبَغَ بْنِ نُبَاتَةَ الْحَنْظَلِيِّ قَالَ: رَأَيْتُ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام يَوْمَ افْتَتَحَ الْبَصْرَةَ وَ رَكِبَ بَغْلَةَ رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه و آله ثُمَّ قَالَ: أَيُّهَا النَّاسُ أَ لا أُخْبِرُكُمْ بِخَيْرِ الْخَلْقِ يَوْمَ يَجْمَعُهُمُ اللَّهُ؟ فَقَامَ إِلَيْهِ أَبُو أَيُّوبَ الْأَنْصَارِيُّ فَقَالَ: بَلَى يَا أَمِيرَالْمُؤْمِنِينَ حَدِّثْنَا، فَإِنَّكَ كُنْتَ تَشْهَدُ وَ نَغِيبُ، فَقَالَ: إِنَّ خَيْرَ الْخَلْقِ يَوْمَ يَجْمَعُهُمُ اللَّهُ سَبْعَةٌ مِنْ وُلْدِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ لا يُنْكِرُ فَضْلَهُمْ إِلَّا كَافِرٌ وَ لا يَجْحَدُ بِهِ إِلَّا جَاحِدٌ فَقَامَ عَمَّارُ بْنُ يَاسِرٍ رَحِمَهُ اللَّهُ فَقَالَ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ، سَمِّهِمْ لَنَا لِنَعْرِفَهُمْ، فَقَالَ: إِنَّ خَيْرَ الْخَلْقِ يَوْمَ يَجْمَعُهُمُ اللَّهُ الرُّسُلُ وَ إِنَّ أَفْضَلَ الرُّسُلِ مُحَمَّدٌ صلى الله عليه و آله وَ إِنَّ أَفْضَلَ كُلِّ أُمَّةٍ بَعْدَ نَبِيِّهَا وَصِيُّ نَبِيِّهَا حَتَّى يُدْرِكَهُ نَبِيٌّ. أَلا وَ إِنَّ أَفْضَلَ الْأَوْصِيَاءِ وَصِيُّ مُحَمَّدٍ عَلَيْهِ وَ آلِهِ السَّلامُ أَلا وَ إِنَّ أَفْضَلَ الْخَلْقِ بَعْدَ الْأَوْصِيَاءِ الشُّهَدَاءُ، أَلا وَ إِنَّ أَفْضَلَ الشُّهَدَاءِ حَمْزَةُ بْنُ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ وَ جَعْفَرُبْنُ أَبِي طَالِبٍ، لَهُ جَنَاحَانِ خَضِيبَانِ يَطِيرُ بِهِمَا فِي الْجَنَّةِ، لَمْ يُنْحَلْ أَحَدٌ مِنْ هَذِهِ الْأُمَّةِ جَنَاحَانِ غَيْرُهُ شَيْ ءٌ، كَرَّمَ اللَّهُ بِهِ مُحَمَّداً صلى الله عليه و آله وَ شَرَّفَهُ وَ السِّبْطَانِ الْحَسَنُ وَ الْحُسَيْنُ وَ الْمَهْدِيُّ عليه السلام يَجْعَلُهُ اللَّهُ مَنْ شَاءَ مِنَّا أَهْلَ الْبَيْتِ، ثُمَّ تَلا هَذِهِ اْلآيَةَ: وَ مَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَ الرَّسُولَ فَأُولئِكَ مَعَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيِّينَ وَ الصِّدِّيقِينَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصَّالِحِينَ وَ حَسُنَ أُولئِكَ رَفِيقاً* ذلِكَ الْفَضْلُ مِنَ اللَّهِ وَ كَفى بِاللَّهِ عَلِيماً.

43 ( 1). نهج البلاغه، نامه 28

44 ( 1). مشروح اين مناظره در احتجاج طبرسى، ج 1، صص 335- 318؛ بحار، ج 10 صص 17، 49، 51 و 298- 273 آمده است.

45 ( 1). مجالس طوسى به نقل بحارالأنوار، ج 22، ص 283

46 ( 2). اين سخنرانى با مختصر اختلاف در متن آن، در تاريخ طبرى، ج 7، ص 328؛ كامل ابن اثير ج 3، ص 287؛ ارشاد مفيد، ص 234؛ مقتل خوارزمى، ج 1، ص 253 و طبقات ابن سعد آمده است.

47 ( 1). امالى صدوق، ص 277؛ بحارالأنوار، ج 22، ص 274 و ج 44، ص 298

48 ( 2). كافى، ج 2، ص 308

49 ( 1). مقتل خوارزمى، ج 2، ص 69

50 ( 2). الكافي، ج 2، ص 547

51 ( 3). نحل: 125

52 ( 4). تفسير عياشى، ج 2، ص 274

ص: 219

53 ( 1). الخصال، ج 1، ص 320، في هذه الأمة ست خصال ...

54 ( 1). الفصول المختاره، ج 1، ص 84 و بحارالأنوار، ج 10، ص 442

55 ( 1). بحار الأنوار، ج 70، ص 285

56 ( 1). طبقات ابن سعد، ج 3، ص 4، با تفاوت مختصر در متن و كامل ابن اثير، ج 2، ص 56

57 ( 2). همان.

58 ( 1). ابن كثير دمشقى، در البداية والنهاية، 3/ 31 مى گويد: قول صحيح اين است عمر بن خطاب در سال ششم بعثت و پس از هجرت مسلمانان به حبشه اسلام را پذيرفته است.

59 ( 2). اسد الغابه، شرح حال عمربن خطاب.

60 ( 1). طبقات ابن سعد، ج 3، ترجمه عمر؛ تاريخ الاسلام، ذهبى، 1/ 175.

61 ( 1). وى شانزده نفر از افراد سرشناس قريش را به عنوان استزاء كنندگان رسول اللَّه صلى الله عليه و آله شناسانده كه بدترين آنها ابولهب و عاص بن وائل پدر عمروبن عاص است.

62 ( 1). الكامل، ج 2، ص 47

63 ( 1). زيد بن حارثه مولى رسول اللَّه، از دوران كودكى در مكّه غلام رسول اللَّه صلى الله عليه و آله بود كه آن حضرت او را آزاد كرد و روى علاقه اى كه زيد به پيامبر داشت، حاضر نشد از آن حضرت جدا شود و به همراه پدرش به قبيله اش بپيوندند. پيامبر او را به فرماندهى لشكرى كه عازم شام( مؤته) بود برگزيد و چنين فرمود: اگر زيد كشته شد جعفر بن ابى طالب فرماندهى را به عهده گيرد. او در اين جنگ( كه در سال هشتم هجرت رخ داد) به شهادت رسيد. مشروح ترجمه زيد، در اسد الغابه ملاحظه شود.

ص: 220

64 ( 2). طبقات، ج 3، ص 4؛ كامل ابن اثيرج 2، ص 40؛ اسدالغابه، ج 2، ص 28

65 ( 3). طبرى، ابن اثير، كاتب واقدى، سيره ابن هشام و البداية والنهايه، حوادث سال اوّل هجرت.

66 ( 1). انفال: 65

67 ( 2). با تصغير، محلّى است در نزديكى ينبع.

68 ( 1). كامل ابن اثير، سال دوّم هجرت.

69 ( 2). ابن اسحاق به نقل تاريخ الخميس، ج 1، ص 364

70 ( 1). كامل ابن اثير، البداية والنهايه ابن كثير، سيره ابن هشام، حوادث سال دوّم هجرت و طبقات، چاپ ليدن، ج 3، ص 4

71 ( 1). كامل ابن اثير، ج 2، ص 81؛ سيره ابن هشام، حوادث سال دوّم هجرت.

72 ( 1). كامل ابن اثير، ج 2، ص 81؛ سيره ابن هشام، حوادث سال دوّم هجرت.

73 ( 2). سيره ابن هشام، ج 2، ص 186

74 ( 3).« ناخشنودى بعضى از شما از چگونگى تقسيم غنايم بدر، مانند آن است كه خداوند تو را از خانه ات( به سوى بدر) بيرون فرستاد در حالى كه جمعى از مؤمنان كراهت داشتند. آنها با اينكه مى دانستند اين فرمان خدا است باز با تو مجادله مى كردند و آنچنان وحشت داشتند كه گويى به سوى مرگ رانده مى شوند.»، انفال: 5

75 ( 1). كامل ابن اثير، ج 2، ص 83؛ الروض الأُنُف، ج 3، ص 32؛ تاريخ الخميس، ج 1، ص 370

76 ( 1). سيره ابن هشام، ج 2، ص 195؛ اسد الغابه، ج 2، ص 483. مشابه اين جريان را شيخ صدوق رحمه الله در امالى، ص 376 از ابن عبّاس در آخرين سخنرانى پيامبر صلى الله عليه و آله نقل نموده است كه در آن نقل، به جاى نيزه، عصاى ممشوق و به هنگام مراجعت از جنگ طائف مطرح شده است. ضمناً در كتب تراجم اين شخص گاهى سواد بدون« تا» و گاهى با« تا» و گاهى ابن عمر و گاهى ابن غزيّه عنوان گرديده است.

77 ( 2). تفسير قمّى، ج 1، ص 262

78 ( 1). تفسير قمّى، ج 1، ص 263؛ الصحيح من سيرةالنبى، ج 3، ص 186.

79 ( 2). سيره ابن هشام، ج 2، ص 193؛ كامل ابن اثير، ج 2، ص 86؛ تفسير قمّى، ج 1، ص 263؛ تاريخ الخميس، ج 1، ص 377

80 ( 1). جمله اى زشت و قبيح و شَتْم است.

ص: 221

81 ( 1). الروض الأُنُف، ج 2، ص 38؛ تاريخ ابن كثير، ج 3، ص 272

82 ( 2). سيره ابن هشام، ج 2، ص 194؛ الروض الأُنُف، ج 2، ص 38؛ تاريخ الخميس، ج 1، ص 378

83 ( 1).« اى بنى هاشم، برخيزيد در مقابل عقيده باطل آنانكه مى خواهند با آن، نور خدا را خاموش كنند، از آيين حقّتان، كه خدا به وسيله پيامبرش فرستاده است، دفاع كنيد.» طبقات واقدى، چاپ ليدن، ج 2، ص 10

84 ( 2). عبيدةبن حارث بن عبدالمطّلب، پسر عموى پيامبر خدا است. وقتى بدن او در مقابل پيامبر صلى الله عليه و آله قرار گرفت، چشمش را باز كرد و گفت:« يا رسول اللَّه بأبي أنت و أمّي أَ لسَتُ شهيداً؟» پيامبر در حالى كه اشكش جارى بود، فرمود:« أنتَ أوّل شهيدِ منْ أَهْلِ بَيتِي!»

85 ( 1). سيره ابن هشام، ج 2، ص 195؛ تاريخ ابن كثير، ج 3، ص 273؛ تاريخ الخميس، ج 1، ص 378

86 ( 1). تفسيرالقمي، ج 1، ص 262

87 ( 2). تاريخ ابن كثير، ج 3، ص 270- 269

88 ( 1). شرح نهج البلاغه، ابن ابى الحديد، ج 14، ص 205؛ طبقات واقدى، ج 2، ص 11

89 ( 2). انفال: 1

90 ( 1). انفال: 41

91 ( 1). انفال: 10

92 ( 1). انفال: 10

93 محمد صادق نجمى، حمزه سيدالشهداء عليه السلام، 1جلد، نشر مشعر - تهران، چاپ: 3، 1385.

94 ( 1). شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 14، ص 212

95 ( 1). ارشاد، ص 39

96 ( 2). به نقل از بحار الأنوار، ج 19، ص 291

97 ( 3). تفسير قمّى، ج 1، ص 271؛ بحار الأنوار، ج 19، ص 240

98 ( 4). نور الأبصار شبلنجى، ص 86

99 ( 1). انفال: 5

ص: 222

100 ( 2). شرح نهج البلاغه، ج 14، ص 107

101 ( 1). شرح نهج البلاغه، ج 14، ص 49؛ الروض الأُنُف، ج 2، ص 41؛ تاريخ الخميس، ج 1، ص 382

102 ( 2). الروض الأُنُف، ج 3، صص 103- 102

103 ( 1). در بحارالأنوار، ج 19، ص 326 اينگونه آمده است:« فقّهوا أخاكم في دينه وعلّموه القرآن و أطلقوا له أسيره».

104 ( 2). مشروح اين رخداد را در سيره ابن هشام، ج 2، ص 220؛ تاريخ طبرى، ج 2، ص 345؛ تاريخ ابن كثير، ج 3، ص 313؛ شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 14، ص 154- 153 مطالعه فرماييد.

105 ( 1). سيره ابن هشام، ج 2، ص 2111؛ تاريخ ابن كثير، ج 3، ص 309؛ واقدى به نقل بحار، ج 19، ص 341

106 ( 1). سيره ابن هشام، ج 2، ص 213؛ تاريخ الخميس، ج 1، ص 389؛ شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 14، ص 151

107 ( 2). سيره ابن هشام، ج 2، ص 213؛ شرح نهج البلاغه، ج 14، ص 151؛ تاريخ الخميس، ج 1، ص 389

108 ( 1).« المَدِينَةُ حَرَمٌ ما بَيْنَ عَيْر الى ثورٍ لا يُخْتلى خَلاها وَلا يُنْفَرُ صَيْدُها وَلايُسْقَطُ نُقَطَها الَّا مَنْ أَشادَ بِها ...» مشروح اين حديث را در مقاله اى با عنوان« صحيفه اميرمؤمنان عليه السلام قديمترين سند حديثى»، در شماره سوّم فصلنامه تخصصّى علوم حديث، از منابع شيعه و اهل سنّت آورده ايم.

109 ( 2). صحيح بخارى، حديث 1411، 2736 و 3187؛ صحيح مسلم، حديث 1392، باب« احد جبل يحبّنا ونحبّه»؛ ابن شبه تاريخ المدينه، ج 1، ص 81

110 ( 1). ابن شبه، تاريخ المدينه، ج 1، صص 80- 79

111 ( 1). ابن اثير، كامل، ج 2، ص 105

112 ( 1). طبرى، ج 2، ص 376

113 ( 1). سمهودى، وفاء الوفا، ج 1، ص 286

114 ( 1). طبرى، تاريخ، ج 2، ص 377

115 ( 1). ابن اثير مى نويسد:« وقاتل رسول اللَّه بأُحُد قتالًا شديداً فرمى بالنبل حتّى فني نبله و انكسرت سيّة قوسه»، كامل، ج 2، ص 109 و نيز بحارالأنوار، ج 20، ص 144

ص: 223

116 ( 2). ابن هشام، سيره، ج 3، ص 32

117 ( 3). همان، ج 3، ص 28؛ وفاء الوفا، ج 1، ص 290

118 ( 1). همان، ج 3، ص 29

119 ( 2). البداية والنهايه، ج 4، ص 29؛ ابن اثير، ج 2، ص 109؛ صحيح بخارى، ح 3874؛ صحيح مسلم، ح 1790؛ طبقات واقدى، ج 2، ص 34

120 ( 3). سمهودى، وفاء الوفا، ج 1، ص 294

121 ( 1). ابن هشام، سيره، ج 3، ص 23؛ ابن كثير، تاريخ، ج 4، ص 20؛ ابن اثير، تاريخ، ج 2، ص 108

122 ( 1). قمّى، تفسير، ج 1، ص 113

123 ( 1). تعبير پسر عمّ براى جلب ترحّم بوده است.

124 ( 2). ابن هشام، سيره، ج 3، ص 24؛ طبرى، تاريخ، ج 2، ص 374؛ ابن اثير، تاريخ، ج 2، ص 106

125 ( 3). ابن كثير، تاريخ، ج 4، ص 20

126 ( 1). ابن هشام، سيره، ج 3، ص 24؛ ابن كثير، تاريخ، ج 4، ص 20

127 ( 1). ابن هشام، سيره، ج 3، ص 43؛ ابن اثير، تاريخ، ج 2، ص 107؛ طبرى، تاريخ، ج 2، ص 377

128 ( 1). علل الشرايع، ص 7

129 ( 2). ابن ابى الحديد، شرح نهج البلاغه، ج 14، باب 9، ص 251

130 ( 1). صدوق، خصال، ج 2، ابواب السبعه؛ بحار، ج 38، ص 170، ح 1

131 ( 1). صحيح بخارى، كتاب المغازى، ح 3874؛ صحيح مسلم، كتاب الجهاد، باب غزوة احد، ح 1790

132 ( 1). ابن هشام، سيره، ج 3، ص 38

133 ( 2). طبرى، تاريخ، ج 2، ص 381؛ ابن كثير، تاريخ، ج 4، ص 23؛ ابن اثير، تاريخ، ج 2، ص 110

134 ( 1). ابن هشام، سيره، ج 3، ص 20

135 ( 1). آل عمران: 153

136 ( 2). آل عمران: 152

137 ( 1). طبرى، تاريخ، ج 2، ص 382؛ ابن كثير، تاريخ، ج 4، ص 23

138 ( 2). طبرى، تاريخ، ج 2، ص 382؛ ابن كثير، تاريخ، ج 4، ص 23

139 ( 3). آل عمران: 144

ص: 224

140 ( 4). طبرسى، مجمع البيان، ج 2، ص 512؛ سيوطى، درّ المنثور، ج 2، ص 80

141 ( 1). يعقوبى، تاريخ، ج 2، ص 47

142 ( 2). ابن كثير، ج 4، ص 23

143 ( 1). ابن ابى الحديد، شرح نهج البلاغه، ج 14، ص 20

144 ( 1). ابن ابى الحديد، همان، صص 21- 20

145 ( 1). بخارى، الصحيح، باب« مناقب عثمان»، ح 3495

146 ( 2). طبرى، تاريخ، ج 2، ص 383

147 ( 3). ابن اثير، كامل التواريخ، ج 2، ص 110

148 ( 4). ابن كثير، تاريخ، ص 28

149 ( 1). ابن ابى الحديد، شرح نهج البلاغه، ج 15، ص 20

150 ( 1).« قال ابن اسحاق انتهى انس بن النضر الى عمربن الخطاب في رجال من المهاجرين والأنصار وقد القو بأيديهم فقال ما يُجلبكم قالوا: قتل رسول اللَّه، قال: فماذا تصنعون بالحياة بعده ...»

سيره ابن هشام، چاپ داراحياء التراث العربى، بيروت، ج 3، ص 88

151 ( 2) ابن اثير، تاريخ، ج 1، ص 383

152 ( 3) ابن كثير، تاريخ، ج 4، ص 28

153 ( 1) ابن ابى الحديد، شرح نهج البلاغه، ج 15، ص 32.

154 ( 1) ابن اثير، كامل، ج 2، ص 108؛ ابن ابى الحديد، شرح نهج البلاغه، ج 14، ص 256.

155 ( 1) يعقوبى، تاريخ، ج 2، ص 48

156 ( 2) سمهودى، وفاء الوفا، ج 1، ص 302

157 ( 1) از انصار، قبيله بنى خزرج.

158 ( 1)« هَلْ مَن رَجُلٌ يَنظُرُ لي ما فَعَلَ سَعْدُ بن الربيع، أ في الأحياء هو أمْ في الأموات؟»

159 ( 2) سيره ابن هشام، ج 3، ص 39؛ كامل ابن اثير، ج 2، ص 112؛ طبرى، ج 2، ص 388؛ تاريخ الخميس، ج 1، ص 440؛ تاريخ ابن كثير، ج 3، ص 39؛ اسد الغابه، ج 2، ص 249.

ص: 225

160 ( 1) كامل ابن اثير، ج 2، ص 109؛ اسدالغابه، ج 1، ص 154

161 ( 1) جَلَل، هم در كثرت و هم در قلّت به كار مى رود كه در اينجا معناى دوم منظور است.

162 ( 2) سيره ابن هشام، ج 2، ص 43؛ طبرى، ج 2، ص 392

163 ( 3) كمال الدين، ج 1، ص 263

164 ( 1). بصائر الدرجات، ص 34؛ بحار الأنوار، ج 27، ص 7

165 ( 1) تاريخ ابن كثير، ج 4، ص 12.

166 ( 2) الروض الانُف، ج 3، ص 139؛ تاريخ ابن كثير، ج 3، ص 12؛ سيره ابن هشام، ج 3، ص 16.

167 ( 3) شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 1، ص 243 و ج 14، ص 223؛ بحارالأنوار، ج 20، ص 125.

168 ( 1) شرح نهج البلاغه، ج 1، ص 243؛ تاريخ ابن كثير، ج 3، ص 11؛ الروض الأُنُف، ج 3، ص 138؛ بحار الأنوار، ج 2، ص 83

169 ( 2) مجالس المؤمنين، ج 1، ص 178

170 ( 3) طبرى، ج 2، ص 368؛ كامل، ج 2، ص 103؛ البداية و النهايه، ج 3، ص 11.

171 ( 1) حربه به فارسى زوبان و آن نيزه كوتاهى است كه با آن دشمن را از چندقدمى نشانه مى روند.

172 ( 1) در بعضى از متون« فَأَصابت لِيَّتهُ» و در بعضى ديگر« فَأَصابت ثنيّته» ضبط شده است كه اوّلى به معناى زير شكم و دوّمى به معناى زير گلو است.

173 ( 2) تاريخ ابن كثير، ج 4، ص 19؛ كامل ابن اثير، ج 2، ص 108

174 ( 3) ارشاد مفيد، ص 92

175 ( 1) طبرى، ج 2، ص 385؛ كامل، ج 2، ص 111؛ سيره ابن هشام، ج 3، ص 36.

176 ( 2) تفسير قمى، ج 1، ص 17.

177 ( 1) الروض الأُنُف، ج 3، ص 169؛ كامل ابن اثير، ج 4، ص 37.

178 ( 1) الروض الأُنُف، ج 3، ص 107

179 ( 2) عقق با ضم اول و فتح ثانى از عاق گرفته شده و صيغه مبالغه است مانندفُسَق.

180 ( 1) سيره ابن هشام، ج 3، ص 37؛ الروض الأُنُف، ج 3، ص 170

181 ( 2) البداية، ج 3، ص 39؛ تاريخ طبرى، ج 2، ص 388

182 ( 1). تفسير قمى، ج 1، ص 123؛ كامل بن اثير، ج 2، ص 112؛ تاريخ الخميس، ج 1، ص 331

183 ( 2). تاريخ ابن ابى كثير، ج 4، ص 40

184 ( 3). اسد الغابه، ج 2، ص 54

185 ( 4). همان.

ص: 226

186 محمد صادق نجمى، حمزه سيدالشهداء عليه السلام، 1جلد، نشر مشعر - تهران، چاپ: 3، 1385.

187 ( 1). تاريخ الخميس، ج 1، ص 441؛ سيره ابن هشام، ج 3، ص 40

188 ( 1). نحل: 126

189 ( 1). تفسير قمى، ج 1، ص 123

190 ( 2). الميزان، ج 12، ص 402

191 ( 1). شرح نهج البلاغه، ج 15، ص 17

192 ( 2). الاكتفا، به نقل از تاريخ الخميس، ج 1، ص 441؛ سنن ابى داود، ج 2، ص 174؛ تاريخ طبرى، ج 2، ص 389

193 ( 3). اسدالغابه، ج 2، ص 53؛ سنن ابى داود، ج 2، ص 174

194 ( 1). الروض الأُنُف، ج 3، ص 172؛ سيره ابن هشام، ج 3، ص 41؛ اسدالغابه، ج 7، ص 172؛ كامل ابن اثير، ج 2، ص 112

195 ( 1). شرح ابن ابى الحديد، 15، ص 17

196 ( 2). ذخائر العُقبى، ص 181

197 ( 1). سيره ابن هشام، ج 3، ص 30؛ الروض الأُنُف، ج 3، ص 17؛ سنن أبى داود، ج 2، ص 174

198 ( 2). سنن ابى داود، ج 3، ص 274

199 ( 3). فروع كافى، ج 1، ص 58

200 ( 1). سيره ابن هشام، ج 3، ص 42؛ سنن ابى داود، ج 2، ص 180

201 ( 2). فروع كافى، ج 1، ص 58

202 ( 1). سنن ابى داوود ج 2، ص 174؛ ابن كثير ج 4، ص 42؛ ابن اثير ج 2، ص 113

203 ( 2). طبقات واقدى، ج 2، ص 31

204 ( 1). كامل ابن اثير، ج 2، ص 113

205 ( 1). سيره ابن هشام، ج 3، صص 42- 43؛ ابن كثير، ج 4، ص 47؛ تاريخ الخميس، ج 1، ص 444؛ طبرى، ج 3، ص 392

206 ( 2). طبقات واقدى، ج 2، ص 31

207 ( 1) روضةالواعظين، ج 2، ص 287

ص: 227

208 ( 2) در صفحات آينده توضيح اين دو موضوع را ملاحظه خواهيد كرد.

209 ( 1) بعضى از علماى تراجم اين اشعار را از عبداللَّه بن رواحه، صحابه ديگررسول خدا مى دانند. نك: اسدالغابه شرح حال حمزه.

210 ( 1). الكافي، ج 8، ص 189

211 ( 2) كافى، ج 8، ص 189؛ بحارالأنوار، ج 28، ص 25

212 ( 3) شرح نهج البلاغه، ج 11، صص 116- 115

213 ( 1) و محمد مرد نورانى كه بپاس وجهه اش از ابرها درخواست باران ميشود او كه پناهگاه يتيمان و حامى بيوه زنان است نيازمندان ازبنى هاشم بدور اومى گردند و دركنار اوازالطاف ونعم الهى برخوردارند.( شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 11، ص 116).

214 ( 2) شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 11، ص 109

215 ( 3) اعراف: 150.

216 ( 4) شرح نهج البلاغه، ج 11، ص 111.

217 ( 1) مستدرك الوسائل، ج 14، ص 365؛ الدرجات الرفيعه، ص 68؛ اعيان الشيعه، ج 6، ص 243

218 ( 1) بحارالأنوار، ج 33، ص 214. معاويه در سبّ اميرمؤمنان عليه السلام، جمله زير را به كار مى برد و به كارگزارانش نيز فرمان داد از همان جمله استفاده كنند؛« الّلهمّ إنّ أبا تراب ألْحَدَ في دينك و صدّ عن سبيلك فالعنه لعناً وبيلًا و عَذِّبْه عذاباً أليماً».

219 ( 1). صحيح مسلم، كتاب الفضائل.

220 ( 2). صحيح بخارى، كتاب الفضائل.

221 ( 1). صحيح بخارى، كتاب المغازى، حديث شماره 3781

ص: 228

222 ( 1). سيوطى در« تاريخ الخلفا» مى نويسد: اگر عبدالملك هيچ جنايتى مرتك نمى شد جز انتخاب حجاج بن يوسف و مسلّط كردن او بر مسلمانان و صحابه پيامبرخدا، در خباثت او كافى است. حجاج مسلمانان را مورد اهانت قرار داد. گروهى را به قتل رسانيد و تعدادى ديگر را به زندان افكند. گذشته از عموم مسلمانان، از صحابه و تابعين افراد بى شمارى را كشت و بر گردن آنها داغ گذاشت و اينها را براى اهانت و ذلّت و تحقير صحابه پيامبر صلى الله عليه و آله انجام داد.

223 ( 1). ذهبى در سير اعلام( ج 5، ص 331) مى نويسد: چند نفر پير مرد را نزديزيدبن عبدالملك آوردند كه همه آنها شهادت دادند: براى خلفا در نزد خدا حساب و كتابى نيست! و او آنچه مى توانست در فساد و شهوت رانى پيش رفت. يك شب تا صبح با معشوقه اش حبابه به سر برد و از ترانه او بهره گرفت. خادم او خبر داد كه وقت نماز صبح است، به خادم گفت واى بر تو، به رييس شرطه بگو نماز را اقامه كند.

يزيد بن عبدالملك روزى با معشوقه اش حبابه مشغول مزاح و شوخى بود و حبابه در حالى كه مى خنديد، يزيد حبّه انگورى را به دهان وى انداخت و انگور در گلوى او ماند و خفه اش كرد. يزيد به جهت شدّت علاقه اش به حبابه، چند روزى مانع از دفن وى گرديد تا اينكه جسد او گنديد و مجبور به دفن وى شدند. يزيد بن عبدالملك از قبر او جدا نمى شد و پس از پانزده روز در اثر مفارقت و دورى او، دق كرد و مرد.

224 ( 1). صحيح بخارى كتاب فرض الخمس حديث شماره 2927 وكتاب الاعتصام بالكتاب والسنة حديث شماره 6875، صحيح مسلم، كتاب الجهاد، باب حكم الفيى ء حديث شماره 3302

225 ( 1). صحيح بخارى كتاب فرض الخمس حديث شماره 2927 وكتاب الاعتصام بالكتاب والسنة حديث شماره 6875، صحيح مسلم، كتاب الجهاد، باب حكم انفيى ء حديث شماره 3302.

226 ( 1). صحيح بخارى، ج 3، فضائل اصهار النبى، حديث شماره 3523- صحيح مسلم كتاب الفضائل، باب فضائل فاطمه بنت النبى صلى الله عليه و آله.

227 ( 1). به روضات الجنات و تنقيح المقال مراجعه شود.

228 ( 2). هود: 113

229 ( 1). شرح نهج البلاغه، ج 4، صص 64- 102

ص: 229

230 ( 1). صحيح بخارى، كتاب المغازى، باب قتل حمزةبن عبدالمطّلب حديث شماره 3844

231 ( 2). حموى در معجم البلدان مى نويسد:« حِمص» بكسرحاء، شهرى مشهور، قديمى و بزرگ است كه در وسط راه دمشق به حلب واقع شده و ساكنان اين شهر، در اثر بدىِ آب و هوا، مردمانى كم عقل و در حماقت مثال زدنى هستند و آنان در جنگ صفين جدى ترين و دشمن ترين مردم نسبت به على بن ابى طالب بودند و ديگران را به جنگ با آن حضرت تشويق و ترغيب مى كردند.

232 ( 3). البداية والنهايه، ج 4، صص 20- 19

233 ( 1). البداية والنهايه، ج 4، صص 20- 19

234 ( 1). در شخصيت ابن شهاب زهرى از منافع زير استفاده شده است: صحيح بخارى، صحيح مسلم، تهذيب التهذيب، سير اعلام النبلاء، البداية والنهايه، تنقيح المقال، روضات الجنات، تاريخ الخلفاء، مروج الذهب، مجلّه تخصصى علوم الحديث شماره 5 مقاله فاضل ارجمند سديدالدين حسينى و مجله الفكر الاسلامى شماره 27 مقاله فاضل سخت كوش حسين غيب الهرساوى.

235 ( 1). ابن شبّه، تاريخ مدينه، ج 1، ص 132؛ سمهودى، وفاء الوفا، ج 3، ص 932؛ ابن ابى الحديد، شرح نهج البلاغه، ج 15، ص 40؛ ابن كثير، تاريخ، ج 4، ص 45

236 ( 2). كلينى، كافى، ج 4، ص 561

237 ( 1). كلينى، كافى، ج 4، ص 561؛ شيخ حرّعاملى، وسائل الشيعه، ج 2، ص 879؛ واقدى به نقل ابن ابى الحديد، شرح نهج البلاغه، ج 15، ص 40؛ سمهودى وفاء الوفا، ج 3، ص 932؛ مجلسى، بحار الأنوار، ج 36، ص 353 وج 43، ص 90 وج 79، ص 169 وج 99، ص 30؛ شيخ صدوق، من لايحضره الفقيه، ج 1، ص 114

238 ( 2). علّامه امينى، الغدير، ج 5، ص 160

239 ( 1) مرآت الحرمين، ج 1، ص 443.

240 ( 2) ابن ابى الحديد، شرح نهج البلاغه، ج 16، ص 136

ص: 230

241 ( 1). ابن شبه، تاريخ المدينه، ج 1، ص 133؛ طبرى، تاريخ، ج 2، ص 319؛ ابن كثير، تاريخ، ج 4، ص 43؛ دياربكرى، تاريخ الخميس، ج 1، ص 443؛ ابن نجار، اخبار مدينة الرسول، ص 57؛ ابن ابى الحديد، شرح نهج البلاغه، صص 14، 264؛ سبكى، شفاء السقام، ص 162؛ ابن اثير، اسد الغابه، ج 2، ص 55؛ سمهودى، وفاء الوفا، ج 3، ص 938

242 ( 1). ابن شبه، تاريخ المدينه، ج 1، ص 131؛ ابن سعد، طبقات، ج 3، ص 11؛ سمهودى، وفاء الوفا، ج 3، ص 932

243 ( 2). سمهودى، وفاء الوفا، ج 3، ص 922

244 ( 3). در قرنهاى اوّل به بناهايى كه در روى قبور ساخته مى شد، مسجد اطلاق مى گرديد و اين اصطلاح از آيه شريفه« قَالَ الَّذِينَ غَلَبُوا عَلَى أَمْرِهِمْ لَنَتَّخِذَنَّ عَلَيْهِمْ مَسْجِداً» اتخاذ شده بود و اصطلاح حرم، مزار، و مشهد در قرن هاى بعد پديد آمده است.

245 ( 1). ابن جبير، رحله، ص 44

246 ( 2). الناصر لدين اللَّه عباسى، چهاردهمين خليفه عباسى است، تولد وى درسال 553 وفاتش در سال 622 و دوران خلافتش چهل و هفت سال بوده. گويند او به تشيع تمايل داشت. حرم حضرات ائمه بقيع و عباس عموى پيامبر را تعمير كرد. مادرش زمرّد نام داشته است. سيوطى، تاريخ الخلفا، قمى تتمّة المنتهى.

247 ( 1). ابن نجار، اخبار مدينة الرسول، ص 58

248 ( 2). سمهودى، وفاء الوفا، ج 3، ص 921

249 ( 3). در متن تاريخ ابن نجار آمده:« وجعل حوله حصاراً» ودر نسخه وفاء الوفا اينگونه مى خوانيم:« وجعل حوله حصباء»؛ يعنى« اطراف حرم را شن ريزى نمود» كه ظاهراً متن اوّل« دور حرم را ديواركشى نمود» صحيح است و اين تغيير و خطا از چاپ است.

250 ( 1). سمهودى، وفاء الوفا، ج 4، صص 923- 921

251 ( 2). توصيف مدينه، به نقل از فصلنامه« ميقات حجّ»، ش 5، ص 119

ص: 231

252 ( 1). ابراهيم رفعت پاشا چهار سال و آخرين بار در سال 1325 به عنوان اميرالحاج از سوى پادشاه مصر در مراسم حج شركت نموده و از اين سفرها خاطرات و مشاهدات خود را جمع آورى و در دو جلد به نام« مرآت الحرمين» منتشر ساخته است.

253 ( 1) اين قطعه شعر داراى سيزده بيت و بيانگر تاريخ بناى موجود( 265) به نام بانى آن« سليم بك» مى باشد.

254 ( 1) اين قطعه شعر داراى سيزده بيت و بيانگر تاريخ بناى موجود( 265) به نام بانى آن« سليم بك» مى باشد.

255 ( 1) ابراهيم رفعت پاشا، مرآت الحرمين، ج 1، ص 392- 390

256 ( 1). موسوعة العتبات المقدّسه، ج 3، ص 288

257 ( 2). بدرالدين ابوعبداللَّه زركشى مصرى منهاجى( متوفاى 794) صاحب كتاب سلاسل الذهب در علم اصول و زهرالعريش فى احكام الحشيش وكتاب هاى ديگر.

258 ( 3). سمهودى وفاء الوفا، ج 1، صص 117- 116

259 ( 1). سمهودى، وفاء الوفا، ج 1، صص 117- 116

260 ( 2). سمهودى، وفاء الوفا، ج 1، صص 117- 116

261 ( 3). سمهودى وفاء الوفا، ج 1، صص 117- 116

262 محمد صادق نجمى، حمزه سيدالشهداء عليه السلام، 1جلد، نشر مشعر - تهران، چاپ: 3، 1385.

263 ( 1). موسوعة العتبات المقدّسه، ج 3، ص 219

264 ( 2). موسوعة العتبات المقدّسه، ج 3، ص 255

265 ( 1). رحلة بتنونى، ص 345

266 ( 1). احمد سباعى، تاريخ مكّه، چاپ ششم، ج 1، ص 216

267 محمد صادق نجمى، حمزه سيدالشهداء عليه السلام، 1جلد، نشر مشعر - تهران، چاپ: 3، 1385.